1دانشیارگروه معارف اسلامی و مرکز تحقیقات عوامل مؤثر بر سلامت پژوهشکده سلامت دانشگاه علوم پژشکی بابل، بابل، ایران
2دانشجوی مقطع دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران.
3دانشجوی مقطع دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران
چکیده
:سنّت‌های الهی" به مثابه قوانین و تدابیر حاکم بر نظام آفرینش، یکی از مفاهیم گسترده در تعبیرهای زبانی قرآن‌کریم است. این نوشتار با رویکرد "معنی‌شناسی شناختی"، در حوزه استعاره‌های مفهومی، به‌عنوان ابزار پایه‌ای برای بیان و درک مفاهیم انتزاعی، می‌کوشد کارکرد طرح‌واره‌های تصوری را در مفهوم‌سازی استعاری "استکبار" بررسی کند و از رهگذر آن به ساختار مؤثر نیرو- پویاییِ جریان "سنّت‌های الهی" در قوانین هندسه جهانی الهی دست یابد. از این‌رو با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی مفهوم "کبر" به عنوان پربسامدترین واژه قرآنی در حوزه رذائل اخلاقی و شاخصه اصلی معارضان حق، در کلان سیستم مفهومی قرآن‌کریم، پرداخته است. از این طریق به شکلی روشمند موقعیت‌های زبانی- استعاریِ متأثر از سنّت‌های الهی در حوزه استکبار و طرح‌واره‌های تصوری ارائه شده از آن کشف شده و با ملموس‌سازی برخی مفاهیم انتزاعی در قالبی عینی، تحلیل نوینی فراروی مخاطب قرارمی‌دهد. دستاورد این پژوهش بیانگر میزان اثرگذاری "کبر" به عنوان مانعی قدرتمند در سلب رحمت الهی و نیرویی قوی در جهت حرکت نزولی به سوی ضلالت و گمراهیِ خود و دیگران است که با نگاشت استعاری «کبر، مانع است.»، «کبر، قدرت است.» در ترسیم شدت باطل‌گراییِ انسان متکبّر اثرگـذار است. معانی ضمنیِ حاصل از این ساز وکار زبانی، بـه درجۀ تنزل معنایی و مقامی استکبار در معیار قرآن‌کریم اشاره دارد. عمده‌ترین جریان سنّت‌های الهی، براساس مفاهیم استعاری موجود در حوزه "استکبار" با عناوینی مانند "زیادت ضلالت"، "املاء و استدراج"، "امهال"، "استیصال"، "محرومیت" و "عبرت‌آموزی" در سطح آیات الهی مشاهده شده‌است
تازه های تحقیق
رهیافت‌های حاصل از این پژوهش به‌شرح ذیل است:
نظریه‌های مطرح‌شده درزبـان‌شناسـی‌شـناختی بـه‌ویژه استعاره‌های مفهومی وطرح‌واره‌های تصوریِ مربوط به آن می‌تواندگام مؤثری برای انتقال ظرافت‌ها ولایه‌های معنایی نهفته درآیات باشـد وشیوه‌ای کارآمد برای تأثیرگذاری برعاطفه و وجدان مخاطب وجذب آنها به‌سوی معارف الهی است.
قرآن‌کریم باتوجه به تجربیات انسان درزمینه تعاملات وی با پدیده‌های محیط اطراف، بسیاری ازمفاهیم انتزاعیِ حوزه رذائل اخلاقی ازجمله"تکبر"را با امورعینی وملموس مفهوم‌سازی نموده‌است.
مفهوم"استکبار"درقرآن با تلفیقی ازطرح‌واره‌های پیچیده تصویرسازی شده‌است که نقش اصلی را درتبیین طرح‌واره‌ایِ زندگی انسان ازدنیـا تـا آخـرت ایفاکرده‌است.
دربررسی آیات استکبار ومفهوم‌سازی استعاری دراین آیات، نگاشت استعاری«کبر، مانع است.»از بسامد بالایی برخورداراست. ساختارنیرو-پویاییِ"کبر"به‌عنوان ویژگی ذاتی آن و درپشت صحنه همه رذائل اخلاقی، همانند مانعی قدرتمند برای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی است.
درآیات الهی مفهوم استکبار درقالب طرح‌واره‌های حجمی-حرکتی درجهتی رو به پایین برجسته‌سازی شده‌است که نشانگرسقوط انسان و دورشدن مداوم ازمسیرهدایت توحیدی، بدلیل خاصیت احاطه‌گری "تکبر"است بهگونهای که همه مسیرها به سوی هدایت آنها مسدود است وهمچنین طرحواره"قدرتی"که"تکبر"را به‌عنوان ریشه همه رذائل اخلاقی تصویرسازی‌می‌کند که با ایجاد نیرویی قوی درجهت مخالف فطرت انسان، موجب انحراف ازمسیرمستقیم هدایتی می‌شود. دربرخی آیات نیز، به‌منظور بیان شدت وکثرت تکبرورزی، تلفیقی ازچند طرحواره مشاهده شده‌است؛(تکبرورزی قوم بنی‌اسرائیل).
باهم‌آیی استکبار با واژگانی مانند"مُرتاب"،"مُسرف"،"ضلالت"،"جدال"و...؛ نقش برجسته‌ی استکبار به‌عنوان اصلی‌ترین عامل عناد و زیربنای رذایل اخلاقی به صورت امراض قلبی و درونی نشان‌می‌دهد و انسان را تا مرزایستادگی دربرابر حق که سرآغازمعصیت ونافرمانی خداوند است، سوق‌می‌دهد.
"سنت‌های الهی"به مثابه قوانین تدبیرعالم به‌دست خداوندمتعال، با ارائه دستورالعملی کلی وفراگیر درسبک زندگی انسان نقش‌آفرین است. آگاهی به سنت‌های الهی درجهت منفی، جنبه تهدید دارد ویادآوری مکرر ازنتایج سنن الهی، سبب دست‌یابی به معرفت بیشتر ازعوامل سقوط انسان دراین شبکه قانونمند جهانی وتغییر وتحولات گسترده دراصلاح وهدایت دینیِ انسان وجامعه می‌شود.
دربررسی سنّت‌های الهی درمورد مستکبران، باتوجه به ارتباط سنت‌های الهی با رذیله اخلاقی"کبر"، مواردی مانند"زیادت ضلالت"،"تسویل و تزئین"، "سنت محرومیت"،"استدراج"و"إمهال"،"واگذاری به‌خویش"،"استیصال"و"عبرت‌آموزی"،"بازتاب اعمال"و...مشاهده‌می‌شود:
1Associate Professor, Department of Islamic Studies and Research Center for Factors Affecting Health, Health Research Institute, Babol University of Medical Sciences, Babol, Iran
2PhD candidate, Department of Qur'an and Hadith Sciences, Sari Branch, Islamic Azad University, Sari, Iran.
3PhD Candidate, Department of Qur'an and Hadith Sciences, Sari Branch, Islamic Azad University, Sari, Iran.
چکیده [English]
"Divine traditions" (sunan), as laws and measures governing the creation system, is a frequently Qur'anic concept in linguistic interpretations. Using the cognitive semantic approach in the conceptual metaphors as a tool for understanding abstract concepts, this article tries to investigate the function of imaginary schemas in the metaphorical conceptualization of "arrogance" and reach the effective power-dynamic structure of the flow of "divine traditions" in the laws of divine universal geometry. Therefore, in a descriptive-analytical method, it investigates the concept of "kibr" (pride/arrogance) as the most frequent word in the Qur'an in the field of moral vices and the main indicator of the opponents of the right, in the conceptual system of the Holy Qur'an. Therefore, it methodically discovers the linguistic-metaphoric situations influenced by divine traditions in the area of arrogance and the imaginary schemas presented by concretizing abstract concepts in an objective format. Findings show the influence of "kibr" as a powerful obstacle in depriving God's mercy and a strong force in the direction of downward movement towards misguidance of oneself and others. It affects drawing the intensity of vanity of the arrogant man, using the phrases "arrogance is an obstacle" and "arrogance is power". The implicit meanings resulting from this linguistic system, point to the degree of semantic degradation and the position of arrogance in the Qur'an. The mainstream of divine traditions are seen in the verses, based on the metaphorical concepts about "the arrogance" with titles such as "zῑyᾱdat dilᾱlat", "'imlᾱ' and 'istidrᾱj", "'imhᾱl and 'istῑsᾱl", "deprivation" and "learning lesson".
کلیدواژه‌ها [English]
The Holy Qur'an, Divine Tradition, Arrogance, Conceptual Metaphors, Imaginary Schemas
مراجع
قرآن‌کریم(مکارم‌شیرازی، ناصر(1373). ترجمه قرآن، قم:دفترمطالعات تاریخ ومعارف اسلامی).
آلوسى، محمودبن‌عبدالله(1415ق). روح‌المعانی فی تفسیر القرآن‌العظیم و السبع‌المثانی، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
