بررسی سیر تاریخی نزول داستان حضرت آدم(ع) در قرآن کریم

آنچه از این پژوهش به صورت کلی به دست می­آید این است که با توجه به این نکته که سوره‌ها در بازه‌های زمانی متفاوت، ناظر به شرایط اجتماعی، روحی-روانی و مذهبی گوناگون پیامبر اسلام^(ص)، مسلمانان و دشمنان اسلام نازل شده‌اند و هرکدام هدف و غرضی جداگانه دارند، قصص بیان شده در هر سوره، در راستای تأمین هدفی هستند که سوره به دنبال آن است. داستان­ها­ ممکن است ابعاد مختلفی داشته باشد و هر بُعد آن یک پیام هدایتی و تربیتی ویژه­ای دارد، به همین دلیل در شرایط و موقعیت­های متفاوت در هر سوره، هر بار به لحاظ موقعیت، بُعد خاصی از آن بیان می‌شود.

قصه حضرت آدم^(ع) در هفت‌سوره بیان گردیده که تنها یکی از این سور مدنی است؛ سور: «ص»؛ «الاعراف»؛ «طه»؛ «الإسراء»؛ «الحجر» و «الکهف» سوره­هایی هستند که در مکه و آغاز دعوت پیامبر^(ص) تا علنی شدن دعوت ایشان نزول یافته و درصدد دعوت اکثریت مشرکان به دین اسلام و هشدار آنان و دلگرمی پیامبر اسلام و تقویت اقلیت مؤمنان می­باشد. مخاطبان اصلی این قصه در این سوره دو گروه از مردم هستند: گروه اول، کافرانی که هنوز ایمان نیاورده و گروه دیگر مؤمنان­اند. خداوند با بیان جریان خلقت آدم و عناد شیطان با انسان، به ریشه‌یابی این عناد پرداخته و آن را نتیجه استکبار و خودبرتربینی می­داند؛ همین بیماری که کفار مکه را به دشمنی با پیامبر^(ص) کشانده است و بدین‌جهت پیغمبر^(ص) را دلداری داده و ابراز همدردی کرده و او را به پافشاری بر حق و شکیبایی دعوت می­کند، از طرفی مشرکان را نسبت به پذیرفتن ولایت شیطان و عواقب آن که ناسپاسی نعمت‌های خداوند است، آگاه می‌کند و به آنان تا زمانی معین فرصت خواهد داد، مهلتی که پیش از آن‌ به سرسلسله کافران، یعنی ابلیس داده شد. از سوی دیگر بیان سقوط شیطان از جایگاه اعلای خویش و فریب آدم و حوا و هبوط آنان زنگ خطری برای مؤمنان است تا بدانند هرچند سال‌های طولانی بندگی و پیروی پروردگار را بنمایند، دام‌های بزرگی انسان را تهدید می‌کند و به‌ناچار در مواردی خاص امتحان شده و احتمال از دست رفتن موقعیت‌ها وجود خواهد داشت و تنها در سایه بندگی خدا می‌توان از این دام‌ها رهایی یافت،  البته در صورت لغزش با توبه حقیقی به درگاه الهی می­توان به مغفرت الهی و حتی بالاتر از آن (مقام اجتبا) دست یافت.

در سوره «البقرة» که تنها سوره مدنی است که داستان حضرت آدم در آن بیان شده، با توجه به هجرت پیامبر و قرارگرفتن جامعه اکثری در دست مؤمنان و تشکیل حکومت اسلامی، بیان داستان تغییر محسوسی پیدا کرده و آموزه­های معرفتی و تربیتی این داستان نظیر: جعل مقام خلافت اللهی برای انسان و تعلیم اسمای الهی به او و ناآگاهی فرشتگان از این اسماء و بیان وجه تمایز آدم و فرشتگان در این زمینه بیان شده است.

در کل خداوند در قصه حضرت آدم، در ابتدا به بیان رذایل اخلاقی مانند خودبرتربینی، ناسپاسی نعمت‌های خداوند و توکل بر غیر خدا می‌پردازد و سپس بیان می‌کند که منشاء این رذایل اخلاقی کفر و پیروی از شیطان است. در گام بعدی راه نجات از این رذایل و رسیدن به سعادت را ایمان و پیروی از ولایت خدا و دوری از شیطان عنوان می‌کند.