استادیار گروه تدوین سازمان‌های دانش، پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
چکیده
«احباط و تکفیر» آموزه‌ای قرآنی است که اندیشمندان مسلمان در فهم حقیقت آن اختلاف کرده‌اند. از این اختلافات، سه نظریه‌ی عمده متولد شده، که صاحبان آنها همگی، فهم خود را مستند به قرآن می‌کنند: نظریه «تحابط کلی»؛ نظریه «نفی کلی تحابط» (نظریه موافات)؛ نظریه «احباط جزئی». پژوهشهای مختلفی در اثبات یا ردّ هر یک از این نظریه‌ها صورت گرفته، اما آنچه در این میان کمتر مورد توجه قرار داشته، ارزیابی نظریه‌های مذکور با سنجه احادیث است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که: «احادیث اهل‌بیت(ع) در باب احباط وتکفیر همسو با کدام‌یک از نظریه‌های موجود است؟». محدوده پژوهش، احادیث منقول از اهل‌بیت(ع) است و منابع احادیث نیز اعم از جوامع حدیثی و تفاسیر روایی است. نتیجه‌ی جست‌وجوی گسترده‌ای که در جوامع حدیثی و تفاسیر روایی صورت گرفت، این است که احادیث احباط و تکفیر بر سه دسته‌اند: احادیث تأییدی یا استشهادی؛ احادیث تبیینی و احادیث تطبیقی. از هیچ‌یک از این سه دسته نمی‌توان به صراحت و به دلالت مطابقی، مطلبی در باره حقیقت احباط و تکفیر و تأیید یا ردّ نظریه‌های موجود پیدا کرد، اما-با تبیینی که در متن مقاله آمده- می‌توان چنین استنباط کرد که نظریه سوم (احباط جزئی)، با مدلول التزامی احادیث احباط و تکفیر همراهی بیشتری دارد
تازه های تحقیق
دستاوردهای پژوهش را می‌توان در امور ذیل خلاصه کرد:
در باره احباط و تکفیر آنچه را که در احادیث به ما رسیده، می‌توان بر سه قسم کرد:
الف) احادیثی که در آنها ائمه اهل‌بیت(ع)، آیاتی از قرآن را در تأیید سخنان‌شان ذکر کرده‌اند (احادیث تأییدی یا استشهادی).
ب) احادیثی که به بیان و شرح برخی از آیات احباط و یا تکفیر پرداخته، که مخاطب در فهم تعبیر قرآن از عملی که سبب احباط می‌شود، دچار اشکال بوده و معنای آیات برایش واضح نبوده است (احادیث تبیینی).
ج) احادیثی که علاوه بر آنچه در آیات قرآن به عنوان عامل احباط یا تکفیر ذکر شده، مصادیق دیگری برای احباط یا تکفیر بیان می‌کنند (احادیث تطبیقی).
از هیچ‌یک از این سه دسته نمی‌توان به صراحت و به دلالت مطابقی، مطلبی در باره حقیقت احباط و تکفیر و تأیید یا ردّ نظریه‌های موجود پیدا کرد.
در عین حال، می‌توان ادعا کرد که نظریه سوم با آنچه از مدلول التزامی احادیث احباط و تکفیر قابل استنباط است، هماهنگ‌تر است؛ زیرا متعلق حبط در آیات احباط، عمل است و در احادیث، سخنی از تأویل آیات احباط و تکفیر در بین نیست و عدم تأویل، دلالت بر اعتبار ظاهر کلام الهی دارد. این در حالی است که نظریه‌ی «نفی کلی تحابط» (نظریه موافات)، از ظاهر آیات عدول کرده و به تأویل گرفتارشده است.
از سوی دیگر، نظریه‌ی «تحابط کلی» (نظریه معتزله) به تعمیم پدیده تحابط و رابطه ازبین‌برندگی میان همه حسنات و سیئات حکم کرده است، در حالی که مستند این حکم، ادله عقلیِ مخدوش و برخی شواهد قرآنیِ ناکافی و دارای معارض است.
و اما نظریه سوم (تحابط جزئی) بر اخذ به ظاهر آیات وفادار مانده است و از تعمیم غیر متکی به دلایل تام عقلی یا نقلی خودداری می‌ورزد.
Evaluating the theories of abhorrence and takfir by measuring the Ahl al-Bayt (peace be upon them) hadiths
نویسندگان [English]
abdorrahim soleimani behbahani
Assistant Professor of Knowledge Organizations Editing Department, Islamic Information and Documents Management Research Institute, Islamic Science and Culture Research Institute
چکیده [English]
"Affront and takfir" is a Quranic teaching that Muslim thinkers have disagreed about its truth. From these differences, three major theories were born, the owners of which all document their understanding in the Qur'an: the theory of "general convergence" (Mu'tazila theory); The theory of "the total negation of interaction" (or: the theory of Mowafat, the theory of the advanced theologians of Imamia); The theory of "partial frustration" (the theory of some contemporary theologians, hadith scholars and commentators). Various studies have been conducted to prove or disprove each of these theories, but what has received less attention among them is the evaluation of the mentioned theories with the criteria of the hadiths of the Ahl al-Bayt (peace be upon them). The main question of the present research is whether the Hadith heritage of Imamiyyah can help us in understanding and discovering the correct saying in this matter. The result of an extensive search in hadith sources is that the hadiths of rejection and rejection are divided into three categories: hadiths of confirmation or martyrdom; Explanatory hadiths and comparative hadiths. From none of these three categories, it is possible to find an article about the truth of frustration and excommunication and confirmation or rejection of the existing theories, but - with the explanation given in the text of the article - it can be concluded that the third theory (partial frustration ), it is more associated with the obligatory meaning of hadiths of abbot and takfir.
کلیدواژه‌ها [English]
coordination of actions, Frustration and excommunication, hadiths of rejection and takfir, General coordination, partial frustration
مراجع
آمدی، سیف الدین (1423ق). أبکار الأفکار فی اصول الدین. تحقیق: احمد محمد مهدی. قاهره: دار الکتب.
ابن‌فارس، احمد(1404ق). معجم مقاییس اللغة. تصحیح: عبدالسلام محمد هارون. چاپ اول. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن‌قولویه، جعفربن‌محمد(1356ش). کامل الزیارات. تصحیح: عبدالحسین امینی. چاپ اول. نجف اشرف: دار المرتضویة.
ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم(1414ق). لسان العرب. چاپ سوم. بیروت: دار صادر.
ابوحیان اندلسی، محمدبن‌یوسف(1420ق). البحر المحیط فی التفسیر. تحقیق: محمد جمی صدقی. بیروت: دار الفکر.
اربلی، علی‌بن‌عیسی (1381ق). کشف الغمّة فی معرفة الأئمة. تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی. چاپ اول. تبریز: بنی‌هاشمی.
اردبیلی، احمدبن‌محمّد(1419ق). الحاشیة علی إلهیات الشرح الجدید للتجرید. تحقیق: احمد عابدی. چاپ دوّم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
بحرانى، ابن‌میثم(1406ق). قواعد المرام فی علم الکلام. تحقیق: سید احمد حسینی. چاپ دوم. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
تفتازانی، سعد الدّین(1409ق). شرح المقاصد. تحقیق: عبدالرحمن عمیره. چاپ اوّل. قم: الشریف الرّضی.
جرجانی، میرسیّد شریف(1325ق). شرح المواقف. تصحیح بدرالدین نعسانی، چاپ اوّل. قم: شریف رضی.
جوادی آملی، عبدالله(1382). معاد در قرآن. قم: انتشارات اسراء.
جوادی آملی، عبدالله(1385). تسنیم. جلد 10. قم: مرکز نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله(1388). تسنیم. جلد 17. قم: مرکز نشر اسراء،
جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد(1376ق). الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة. تحقیق و تصحیح احمد عبدالغفور عطّار، چاپ اوّل. بیروت: دارالعلم للملایین.
حلی، حسن‌بن‌یوسف (1413ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. تصحیح و تحقیق: حسن حسن زاده آملی. چاپ چهارم. قم: مؤسّسه النّشر الإسلامی.
حمصی رازی، سدیدالدّین(1412ق). المنقذ من التقلید. چاپ اوّل. قم: مؤسّسه النشر الإسلامی.
حمیری، نشوان‌بن‌سعید(1420ق). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. تحقیق: مطهربن‌علی اریانی؛ یوسف محمد عبدالله و حسین‌بن‌عبدالله عمری. چاپ اول. دمشق: دار الفکر.
حنفی، ابن‌ابی‌العز(2005م). شرح العقیدة الطحاویة. تحقیق ناصرالدین آلبانی. چاپ اول. بغداد: دار الکتاب العربی.
حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه(1415ق). تفسیر نور الثقلین. تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی. چاپ چهارم. قم: اسماعیلیان.
راغب اصفهانی. حسین‌بن‌محمّد(1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. چاپ اوّل. بیروت: دار القلم.
زبیدى، محمدبن‌محمد(1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. تحقیق: علی شیری. چاپ اول. بیروت: دار الفکر.
زمخشری، محمودبن‌عمر(1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. چاپ سوم. بیروت: دار الکتاب العربی.
سبحانی، جعفر(1383). منشور جاوید. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
سبحانی، جعفر(1412ق). الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل. چاپ سوّم. قم: المرکز العالمی للدّراسات الإسلامیه.
سبزواری، ملّاهادی(1360). التعلیقات علی الشّواهد الرّبوبیة. ضمن کتاب الشواهد الربوبیة. صدرالدین محمد شیرازی. تصحیح و تعلیق: سید جلال‌الدین آشتیانی. چاپ دوّم. مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
