رابطه بین کیفیت افشای اطلاعات حسابداری و نوسان پذیری بازده سهام

مقدمه

نوسان پذیری بازده سهام یکی از موضوعات بحث‌برانگیز مالی است که در سال‌های اخیر مورد توجه محققین بازارهای سرمایه نوظهور قرار گرفته است (لانگ، 2008). سرمایه‌گذاران نوسان پذیری بازده سهام را به عنوان معیاری از ریسک در نظر می‌گیرند سیاست‌گذاران بازار سرمایه از این معیار به عنوان ابزاری جهت اندازه‌گیری میزان آسیب‌پذیری بازار سهام از وجود رابطه نامتقارن بین بازده سهام و نوسانات بازده سهام استفاده می‌کنند (ظفر و همکاران، 2008).

کیفیت افشا میزان اطلاعاتی است که از سوی شرکت‌ها در متن صورت‌های مالی اساسی یا در یادداشت‌های همراه، برای کمک به تصمیم‌گیری ارائه می‌شود. افشا یکی از اصول حسابداری است. بر اساس این اصل، باید کلیه اطلاعات مربوط به فعالیت‌های شرکت به نحو مناسب و به موقع، در اختیار گروه‌های مختلف استفاده‌کننده قرار گیرد. در واقع هدف اصلی از افشا، کمک به استفاده‌کنندگان در تصمیم‌گیری مربوط به سرمایه‌گذاری، تفسیر وضعیت مالی شرکت‌ها، ارزیابی عملکرد مدیریت و پیش‌بینی جریانات وجوه نقد آتی است. محققین در حوزه افشاء گزارشگری مالی به منظور سنجش میزان افشاء وتأثیر آن بر تصمیمات سرمایه‌گذاران از انواع مختلفی از عوامل تأثیرگذار بر افشاء اطلاعات مالی بهره. برده‌اند (مار ستون، 1996). گزارشگری مالی اثربخش موجب مطرح‌شدن و تحلیل بیشتر شرکت در بازار داخلی می‌شود و امکان ورود به بازار خارجی و جذب سرمایه‌گذاران بین‌المللی را فراهم می‌کند. شرکت‌های با نقد شوندگی پایین به منظور جذب سرمایه‌گذاران و افزایش نقدشوندگی سهام، افشای باکیفیتی ارائه می‌کنند (رودریگرز، 2010).

با توجه به اهمیت کیفیت افشا و مسؤولیت مدیران شرکت‌ها در قبال اطلاع‌رسانی، سازمان بورس و اوراق بهادار تهران تصمیم گرفت امتیاز و رتبه کلیه شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس را از نظر کیفیت افشا و اطلاع‌رسانی مناسب به بازار منعکس کند تا شرکت‌ها نسبت به جایگاه خود واقف شده و در جهت ارتقای آن بکوشند (ستایش و همکاران، 1390).

کیفیت گزارشگری مالی و ارتقا افشا را می‌توان به عنوان ابزار آگاهی بخشی تلقی کرد که بر تغییرات قیمت و متعاقباً نوسان بازده سهام نقش اثر می‌گذارند. افشای مطلوب اطلاعات حسابداری منجر به کاهش تقارن اطلاعات و کاهش هزینه سرمایه می‌شود و از این طریق نقشی اساسی را در کارایی بازار سرمایه ایفاء می‌نماید. اگر سطح افشای اطلاعات حسابداری در سطح گزارشگری سالانه افزایش یابد، سهامداران خواهند توانست اطلاعات موجود در ورود و خروج جریان‌های نقدی عملیاتی که برای پیش‌بینی سودهای آتی مفید می‌باشند را بهتر و با صحت بالاتر ارزیابی نمایند و از این طریق بتوانند به پیش‌بینی‌های باثبات‌تری در خصوص بازده سهام دست یابند که این امر باعث کاهش نوسان پذیری بازده سهام می‌شود. از این رو انتظار می‌رود با افزایش کیفیت افشا نوسان پذیری بازده سهام کاهش یابد. پژوهش‌هایی که در سال‌های اخیر در حوزه شفافیت و کیفیت افشا انجام پذیرفته است حاکی از وجود رابطه بین افشای اطلاعات حسابداری و اثرات اقتصادی آن است لیکن در خصوص ارتباط آن با نوسان پذیری بازده سهام تحقیق خاصی انجام نگرفته است. بنابراین با توجه به اهمیت موضع و فقدان پژوهش جامعی که به اثرات اقتصادی کیفیت افشا از جمله تأثیر آن بر نوسانات بازده سهام بپردازد، تحقیق حاضر درصدد بررسی ارتباط میان کیفیت افشای اطلاعات حسابداری و نوسان پذیری بازده سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران است.

پیشینه تحقیق

رحیمیان و ابراهیمی (1392) رابطه بین کیفیت افشا و محافظه‌کاری در بورس اوراق بهادار تهران را بررسی نمودند، نتایج تحقیق ایشان حاکی از آن بود که بین کیفیت افشا و سطح اقلام تعهدی اختیاری رابطه منفی و معنادار و بین کیفیت افشا و محافظه‌کاری مشروط رابطه مثبت و معنادار وجود دارد.

همت فر و مقدسی (1392) با بررسی رابطه بین کیفیت افشا بر ارزش سهام به این نتیجه رسیدند که بین کیفیت افشای شرکت‌ها و ارزش سهام تورم زدایی شده، رابطه معنادار وجود ندارد.

یعقوب نژاد و ذبیحی (1390) رابطه بین کیفیت افشای شرکت و نقدشوندگی سهام بررسی را بررسی نمودند. نتایج تحقیق آنان بیانگر بود بین کیفیت افشا و نقدشوندگی سهام، رابطه معناداری وجود ندارد.

فخاری و طاهری (1390) با بررسی ارتباط بین نوسان پذیری بازده سهام و سرمایه‌گذاران نهادی به این نتیجه رسیدند حضور سرمایه‌گذاران نهادی موجب افزایش نظارت بر عملکرد مدیران شده و از عدم تقارن اطلاعاتی می‌کاهد. نهایتاً با افزایش درصد مالکیت این گروه از سهامداران، از نوسان پذیری بازده سهام کاسته می‌شود.

ایاتریدز (2011) به بررسی رابطه بین کیفیت افشای اطلاعات حسابداری و محافظه‌کاری مشروط و نامشروط پرداخت. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد شر کت‌های باکیفیت افشای بالاتر کمتر اقدام به مدیریت سود می‌کنند و محافظه‌کاری مشروط بالاتر و محافظه‌کاری نامشروط پایین‌تری دارند.

چی (2009)، به بررسی تأثیر کیفیت افشا بر عملکرد شرکت‌های تایوانی پرداخت. یافته‌های پژوهش حاکی از آن بود که رابطه مستقیم و معناداری بین کیفیت افشا در سطحی بالاتر از میانگین و عملکرد شرکت‌ها وجود دارد.

مدیروس و همکاران (2007) به بررسی رابطه بین میزان افشای اطلاعات حسابداری و درصد نوسان‌پذیری بازده سهام پرداخته‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان داد بهبود سطح افشای اطلاعات حسابداری به میزانی بیش از میانگین، نوسان‌پذیری بازده سهام شرکت‌ها را کاهش می‌دهد.

فرضیه‌ پژوهش

به پشتوانه مبانی نظری و پیشینه پژوهش، فرضیه‌ای به شرح زیر تدوین گردید:

بین کیفیت افشای اطلاعات حسابداری و نوسان‌پذیری بازده سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بازار بورس تهران رابطه معکوس معنی دار وجود دارد.

روش پژوهش

این پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ ماهیت، توصیفی-همبستگی است. برای آزمون و بررسی اثر کیفیت افشا بر میزان نوسان‌پذیری سهام از مدل رگرسیون تک متغیره زیر استفاده شده است. (مدیروس وهمکاران، 2007)

که:

σ_i,t: نوسان پذیری بازده سهام (انحراف استاندارد بازده سهام)

α و β: ضرایب رگرسیون

 SPFT_i,t: شاخص افشای اطلاعات حسابداری

ε_i,t: جزء خطای رگرسیون.

 از آنجایی که موضوع تحقیق مذکور بررسی معنادار بودن اثر کیفیت افشا بر میزان نوسان پذیری سهام می‌باشد، لذا در رابطه فوق σ_i,t یا میزان نوسان پذیری بازده سهام (متغیر وابسته) به صورت تابعی از SPFT_i,t یا شاخص افشای اطلاعات حسابداری (متغیر مستقل) نشان داده شده است. اثر کیفیت افشا بر میزان نوسان پذیری سهام با استفاده از ضریب β بیان گردیده است. انتظار می‌رود مقدار ضریب مزبور منفی باشد بطوریکه کیفیت بالای افشای اطلاعات حسابداری باعث پایین آمدن میزان نوسان پذیری بازده سهام شود. مضافاً اینکه انتظار می‌رود مقدار ضریب α مثبت باشد، زیرا اگر شاخص افشا (SPFT_i,t) برابر صفر شود، میزان نوسان پذیری بازده سهام یک عدد مثبت است.

برای اندازه‌گیری میزان نوسان پذیری بازده سهام از انحراف معیار بازده ماهانه سهام به شرح ذیل استفاده شده است:

که:

σ_i,t: انحراف استاندارد بازده سهام (میزان نوسان پذیری بازده سهام)

R_i,t: بازده سهام i در دوره t

 R_t: میانگین بازده کل سهام نمونه طی دوره t

n: تعداد شرکت‌های نمونه

برای اندازه‌گیری کیفیت افشا نیز از امتیازهای سالانه کیفیت افشای شرکتی برای شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران استفاده شده است.

جامعه و نمونه آماری پژوهش

جامعه آماری پژوهش، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران هستند و نمونه آماری با لحاظ شرایط زیر انتخاب شده است:

الف- به منظور قابل مقایسه بودن اطلاعات، پایان سال مالی شرکت‌ها منتهی به 29 اسفند باشد.

ب- معاملات سهام آن‌ها طی دوره پژوهش بیش از سه ماه در بورس اوراق بهادار تهران متوقف نشده باشد.

ج- به منظور همگن بودن اطلاعات، فعالیت آن‌ها تولیدی باشد.

د- اطلاعات مربوط به متغیرهای انتخاب‌شده در این تحقیق قابل‌دسترس باشد.

با توجه به شرایط و محدودیت‌های فوق، تعداد 80 شرکت شد. قلمرو زمانی این پژوهش از ابتدای سال 1385 تا پایان سال 1390 است.

یافته‌های پژوهش

الف) تحلیل توصیفی داده‌ها

نگاره (1) تحلیل توصیفی کلیه داده‌ها و متغیرهای اصلی حسابداری، پرتفوی شرکت‌های دارای امتیاز افشای بالاتر از میانگین افشا و پرتفوی شرکت‌های دارای امتیاز افشای پایین‌تر از میانگین افشا را نشان می‌دهد.

نگاره (1): آمار توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش

در این پژوهش برای انتخاب بین روش‌های داده‌های تابلویی و داده‌های ترکیبی، از آزمون F لیمر استفاده شد. نتیجه این آزمون نشان می‌دهد مقاطع مورد بررسی ناهمگن و دارای تفاوت‌های فردی است و روش داده‌های تابلویی مناسب‌تر می‌باشند.

روش داده‌های تابلویی خود دارای دو روش اثرات ثابت و اثرات تصادفی است که برای انتخاب بین این دو روش، از آزمون هاسمن استفاده شد. نتایج آزمون هاسمن بر استفاده از روش اثرات ثابت دلالت داشت. خلاصه‌ای از آماره‌های مربوط به دو آزمون انجام‌شده در نگاره 2 ارائه شده است.

ب) نتایج آزمون فرضیه پژوهش

جهت بررسی نرمال بودن باقیمانده‌ها از آزمون جارک – برا بهره برده شد. نتایج آزمون جارک – برا نرمال بودن اجزای اخلال مدل را نشان داد. به منظور تشخیص وجود خودهمبستگی بین اجزاء اخلال از روش همبسته نگار و آماره دوربین واتسن استفاده گردید. نتایج هر دو روش عدم وجود خودهمبستگی بین اجزاء اخلال مدل رگرسیون را نشان داد. برای بررسی و کشف ناهمسانی واریانس‌ها از آزمون بارتلت استفاده شد که نتایج نشان از ناهمسانی واریانس باقی مانده‌های مدل داشت. به منظور رفع این مشکل، وزنی برابر هر مقطع برای داده‌ها در نظر گرفته شده است که نتایج این آزمون پس از اعمال وزن هر مقطع برای داده‌ها در نگاره‌های مربوط ارائه گردیده است.

نگاره (2): نتایج آزمون لیمر و هاسمن

گام اول: نتایج آزمون فرضیه پژوهش در پرتفوی کل شرکت‌ها

در ابتدا رابطه (1) در پرتفوی کل شرکت‌ها برآورد گردید. همانطور که در نگاره (3) ارائه شده است، ضریب برآوردی مدل (116/0- = β)، در سطح خطای ۵ درصد معنادار می‌باشد این نتیجه نشان می‌دهد رابطه معکوس معناداری بین شاخص افشا اطلاعات مالی و نوسان پذیری بازده سهام در سطح صورت‌های مالی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران وجود دارد.

نگاره (3): نتایج حاصل از آزمون فرضیه اصلی- در پرتفوی کل شرکت ها

ملاحظه مقادیر آماره دوربین‐ واتسن موید این مطلب است که بین اجزا مدل، خود همبستگی وجود ندارد همچنین مقدار آماره بارتلت و احتمال مربوط به آن پس از اعمال وزن هر مقطع برای داده‌ها، بیانگر رفع واریانس ناهمسانی است.

گام دوم: نتایج آزمون فرضیه اصلی پژوهش در پرتفوی شرکت‌های با امتیاز افشای بالاتر و پایین‌تر از میانگین افشا

در گام دوم با توجه به تحقیقات پیشین (مدیروس، 2007 و چی، 2009) شرکت‌ها به دو پرتفوی شرکت‌های با امتیاز افشای بالاتر از میانگین افشا و شرکت‌های با امتیاز افشای پایین‌تر از میانگین افشا تقسیم بندی شدند. آنگاه تمامی آزمون مدل پژوهش به تفکیک در پرتفوی هر دو گروه انجام گرفت تا بتوان نتایج بدست آمده در سطح هر دو گروه را از لحاظ وجود تفاوت معنادار با همدیگر مقایسه نمود. نتایج مربوط به آزمون مدل در نگاره (4) ارائه شده است:

 نگاره (4): نتایج حاصل از آزمون فرضیه اصلی در پرتفوی شرکت‌های با امتیاز افشای بالاتر از میانگین افشا

همانطور که در نگاره 4 دیده می‌شود، ضریب برآوردی مدل (377/0- = β)، در سطح خطای ۵ درصد معنادار می‌باشد. این نتیجه نشان می‌دهد رابطه منفی معنی داری بین شاخص افشا اطلاعات مالی و نوسان پذیری بازده سهام در سطح صورت‌های مالی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بازار اوراق بهادار تهران وجود دارد. بررسی مقدار ضریب تعیین تعدیل شده مدل (69/0 درصد) نشان دهنده توان توضیح دهندگی مدل به منظور تشریح متغیر وابسته می‌باشد. ملاحظه مقدار آماره F رگرسیون در این مدل حکایت از توان توضیح دهندگی مدل دارد؛ زیرا مقادیر F محاسباتی در سطح خطای ۱ درصد معنی دار است. همچنین مقادیر آماره دوربین‐ واتسن موید این مطلب است که بین اجزا اخلال مدل، خود همبستگی وجود ندارد. مقدار آماره بارتلت و احتمال مربوط به آن پس از اعمال وزن هر مقطع برای داده‌ها، بیانگر رفع واریانس ناهمسانی است.

در ادامه مدل پژوهش در پرتفوی شرکت‌های با امتیاز افشای پایین‌تر از میانگین نیز برآورد گردید که نتایج آزمون مدل در نگاره (5) ارائه شده است.

نگاره (5): نتایج حاصل از آزمون فرضیه اصلی در پرتفوی شرکت‌های با امتیاز افشای پایین‌تر از میانگین افشا

همانطور که در نگاره (5) دیده می‌شود، ضریب برآوردی مدل (012/0- = β)، در سطح خطای ۵ درصد معنادار می‌باشد این نتیجه نشان می‌دهد رابطه منفی معنی داری بین شاخص افشا اطلاعات مالی و نوسان پذیری بازده سهام در سطح صورت‌های مالی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بازار اوراق بهادار تهران وجود دارد. بررسی مقدار ضریب تعیین تعدیل شده نشان دهنده توان توضیح دهندگی مدل به منظور تشریح متغیر وابسته می‌باشد. ملاحظه مقدار آماره F رگرسیون در این مدل حکایت از توان توضیح دهندگی مدل دارد، زیرا مقادیر F محاسباتی در سطح خطای ۱ درصد معنی دار است. همچنین ملاحظه مقادیر آماره دوربین‐ واتسن موید این مطلب است که بین اجزا اخلال مدل، خود همبستگی وجود ندارد. مقدار آماره بارتلت و احتمال مربوط به آن پس از اعمال وزن هر مقطع برای داده‌ها، بیانگر رفع واریانس ناهمسانی است

با توجه به نگاره (6) R²تعدیلشده درمدل شرکت‌های دارای امتیاز افشای بالا‌تر از میانگین (695/0) بیشتر از مدل کل شرکت‌ها (626/0 = R2 تعدیل شده) و نیز مدل شرکت‌های دارای امتیاز افشای پایین‌تر از میانگین (573/0 = R2 تعدیل شده) می‌باشد که این افزایش با توجه به آماره Z کرامر در سطح اطمینان 95 درصد معنادار است.

 افزایش در ضریب تعیین تعدیل شده و معناداری آماره Z کرامر در خصوص مقایسه ضریب تعیین تعدیل شده پرتفوی شرکت‌های دارای امتیاز افشای بالاتر از میانگین، باشرکت‌های دارای امتیاز افشای پایین‌تر از میانگین و پرتفوی کل شرکت‌ها، بیانگر آن است محتوای نسبی اطلاعات در پرتفوی شرکت‌های دارای امتیاز افشای بالاتر از میانگین، در مقایسه با دو گروه دیگر، بیشتر بوده و حاکی از تأیید فرضیه پژوهش با اطمینان بالاتری است.

نگاره (6): نتایج حاصل مقایسه ضریب تعیین تعدیل شده در سه پرتفوی مورد بررسی شرکت‌ها

نتیجه‌گیری

کیفیت افشا و ارائه گزارش‌های مالی مربوط و قابل اتکا، از جمله موضوعات مهم در حوزه مالی و حسابداری است، شرکت‌ها می‌توانند از طریق ارائه گزارش‌های مالی با کیفیت به ارزش بهتری دست یابند و مورد توجه تحلیل‌گران و سرمایه‌گذاران قرار گیرند. گزارش‌های مالی با کیفیت به ارزیابی عملکرد مدیران و تصمیمات‌ سرمایه‌گذاری صحیح کمک می‌کند.

اگر سطح افشای اطلاعات حسابداری در سطح گزارشگری سالانه افزایش یابد، سهامداران می‌توانند اطلاعات موجود در ورود و خروج جریان‌های نقدی عملیاتی که برای پیش‌بینی سودهای آتی مفید می‌باشند را بهتر و با صحت بالاتر ارزیابی نمایند و از این طریق به پیش‌بینی‌های باثبات‌تری در خصوص بازده سهام دست یابند، در این پژوهش انتظار بر آن بود که افزایش کیفیت گزارشگری مالی نوسان پذیری بازده سهام را کاهش دهد. برای اندازه‌گیری کیفیت افشا از رتبه کلی داده شده به شرکت‌ها توسط سازمان بورس و اوراق بهادار و برای اندازه‌گیری نوسان پذیری بازده سهام از انحراف معیار بازده ماهانه سهام برای دوره شش ساله استفاده شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد با افزایش کیفیت افشا، میزان نوسان پذیری بازده سهام کاهش می‌یابد. این نتایج یافته‌های پژوهش مدیروس و همکاران (2007) و بخشی از نتایج تحقیق چی (2009) مطابقت دارد. با توجه به نتایج به دست آمده از این پژوهش افزایش اطلاع رسانی مبتنی بر افشای مطلوب (رحیمیان و ابراهیمی، 1392 و ستایش و همکاران، 1391) به شرکت‌ها توصیه می‌گردد. زیرا سهامداران فرصت کافی را می‌یابند اطلاعات نهفته در اقلام تعهدی (شامل سود عملیاتی) و جریان‌های نقدی عملیاتی (شامل سود نقدی) را جهت ارزیابی قیمت آتی سهام و تخمین بهینه سود سهام، بهتر درک نمایند. همچنین اگر سطح افشای اطلاعات در گزارشگری سالانه شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس افزایش یابد آنگاه سرمایه‌گذاران قادر خواهند بود مفروضات مدیریتی استفاده شده جهت ثبت و ضبط اقلام تعهدی را در سطح صورت‌های مالی بهتر درک نمایند. شرکت‌هایی که افشای بالاتری دارند، نسبت به شرکت‌هایی که از نظر افشا در سطح پایین‌تری قرار دارند، شفافیت گزارشگری بالاتری داشته، لذا قیمت سهام آنها انعکاس دهنده بهتری از عملکرد مالی شرکت‌ها است. (چی، 2009)

از محدودیت‌های این پژوهش می‌توان به اثر احتمالی متغیرهای کنترل شده بر نتایج پژوهش اشاره کرد. از این رو توصیه می‌شود در تحقیقات آتی اثر سایر متغیرها نیز کنترل گردد. همچنین برای تحقیقات آتی می‌توان در کنار امتیاز افشای سازمان بورس از سایر عوامل موثر بر کیفیت افشا (رحیمیان و ابراهیمی، 1392) نیز استفاده نمود.