1دبیر و عضو شورای علمی مرکز شبهه پژوهی دانشگاه رضوی، مشهد، ایران.
2دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.
چکیده
گزارش‌های روایی ظنّ‌آور در صورت بهره‌مندی از صحت مخبری با معیارهای مشخصی مانند قرآن، سنت، تاریخ، علم، حس، تجربه، اجماع و عقل قطعی پالوده می‌شوند. در میان این معیارها، کارکرد عقل در دو سپهر نقش آفرینی ابزاری و نقش مستقل، بسیار پر رنگ می‌نماید. خلط میان این دو حوزه، سبب شده تا پژوهشگران علوم نظری حدیث، کاربستهای ابزاری عقل در معیارهایی چون عرضه به قرآن، علم و حتی علوم ادبی را از مؤلفه های عقل محور نقد حدیث شمرده و در نتیجه از تبیین گونه‌های سنجه عقل مستقل در نقد احادیث باز بمانند. از دیگر سو، مشابهت مفاهیمی چون علم، حس و تجربه، عرف، بناء عقلاء، سیرۀ عقلاء و سیرۀ مسلمین، سبب همسان پنداری این مفاهیم شده است. از دستاوردهای این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی، بازتعریف مفهوم معیار عقل برای نقد حدیث و تبیین تفاوت میان کارکرد عقل در دو سپهر پیش‌گفته است. در گام بعدی، گونه‌های مختلف سنجه عقل در نقد احادیث، با تعاریف منطقی از یکدیگر افراز شده و نمونه‌های حدیثی مناسبی در هر مقال فراهم آمده است. این گونه ها عبارتند از: سیره عقلاء، بناء عقلاء، حکم عقل مستقل، عرف و منطق. در پایان نیز با رویکردکاربردی کردن مباحث نظری، بایستگی تأویل استوار حدیث، پیش از داوری نهایی دربارۀ اعتبار آن به همراه نمونه‌هایی از نقد شتابزده احادیث با سنجه عقل آمده است.
تازه های تحقیق
همسان پنداری کارکرد عقل به عنوان ابزار با نقش آن در قامت سنجه‌ای مستقل برای نقد حدیث، سبب شده تا سنجه‌هایی چون تاریخ، علم، سنت قطعیّه و قواعد ادب عربی به عنوان معیارهای عقلانی نقد حدیث شمرده شوند. درین پژوهش پس از بیان این آسیب و تعریف هر یک دو حوزه پیش‌گفته، نتایج ذیل حاصل آمده است:
مراد از معیار عقل برای اعتبارسنجی حدیث، سنجه‌ای است که هم مواد اولیه استدلال و هم روش آن برآمده از عقل مستقل باشد.
گونه‌های سنجه عقلانی عبارتند از: بناء عقلاء، سیرۀ عقلاء، حکم عقل، عرف و منطق. درین دسته‌بندی رابطه بناء عقلاء و سیرۀ عقلاء عموم و خصوص مطلق است. پیوند عرف و سیرۀ عقلاء نیز همین گونه خواهد بود. هم چنین حکم عقل با شاخصه‌هایی چون اشتمال بر امر محال، اشتمال بر امور عجیب و گزافه‌گویی، شناخته می‌شود. گونه منطق نیز به دو بخش بدیهیات و برهان تقسیم می‌شود. رابطه این دو گونه با سیرۀ عقلاء، عموم و خصوص من وجه است.
تعارض دلالتهای حدیث با حکم قطعی عقل در هریک از معیارهای پیش‌گفته، سبب رفوزش حدیث خواهد شد، نه اینکه موافقت حدیث با عقل سبب حکم به صحت صدور آن شود.
احادیث را باید به عرف، بناء عقلاء و سیرۀ زمان صدورشان عرضه کرد نه سیره‌های زمان بعدی. تنها احکام برآمده از بدیهیات عقلی و برهان عقلی در هر زمانی ثابتند و می‌توان مفاد احادیث را به آنها عرضه کرد.
تنها زمانی می‌توان به عدم اعتبار یک حدیث حکم کرد که حدیث به ظاهر مخالف با حکم عقل، قابل تأویل نباشد.
Typology of Using Independent Reason in Criticism of Narrations
نویسندگان [English]
Alborz Mohaghegh Garfami1؛ SayyedAli Delbari2
1Secretary and member of the Scientific Council of Razavi University Suspicion Research Center, Mashhad, Iran.
2Associate Professor Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran.
چکیده [English]
Suspicious narrative reports are refined if they benefit from the authenticity of the informant with specific criteria such as the Qur’an, Sunnah, history, science, sense, experience, consensus and definite reason. Among these criteria, the function of intellect in two spheres of instrumental role-playing and independent role is very colorful. The confusion between these two areas has caused the researchers of the theoretical sciences of hadith to consider the instrumental applications of reason in criteria such as submission to the Qur’an, science and even literary sciences as components of the reason-oriented criticism of hadith, and as a result, to explain the types of measures of independent reason in the criticism of hadith. On the other hand, the similarity of concepts such as science, sense and experience, customs, the construction of intellectuals, the way of the wise and the way of Muslims, has caused these concepts to be equated. One of the achievements of this article in a descriptive-analytical method is redefining the concept of the standard of reason for criticizing hadith and explaining the difference between the function of reason in the aforementioned two spheres. In the next step, different types of the measure of reason in the criticism of hadiths are distinguished from each other with logical definitions and appropriate hadith examples are provided in each article. These types are: the way of the wise, the construction of the wise, the judgment of the independent reason, custom and logic. At the end, with the practical approach of the theoretical discussions, the necessity of solid interpretation of the hadith, before the final judgment about its validity, along with some hasty criticism of the hadith with the measure of reason is exemplified.
عکبری، محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تصحیح الاعتقادات الامامیه، قم، اول، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق.
علم الهدی، علی بن حسین، أمالی المرتضی، قاهره، دارالفکر العربی، 1988م.
علم الهدی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، اول، دار القرآن الکریم، 1405ق.
غروی نایینی، نهله و محمد نجفی، (1388ش)، «بررسی رویکرد آیه الله سید محمد حسین فضل الله به روایات تفسیری در تفسیر من وحی القرآن»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره اول، صص24-47.
غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه،1402ق.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، بیروت، موسسه الرساله، 1417ق.
فتح اللهی، ابراهیم، (1394ش)، «نقد متن محور بر اساس ادله عقلی»، روش شناسی مطالعات دینی،شماره1، صص45-56.
فتحی دادی، بابا، مکانه العقل فی نقد الحدیث عند علماء الحدیث، تلمسان، مجله دراسات لجامعه الأغواط، عدد 35، ژوئن 2015م.
فرامرز قراملکی، احد، منطق۲، تهران، دانشگاه پیام نور، ۱۳۸۵.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، 1409ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث، 1429ق.
مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.
مجلسی، محمد باقر، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاحکام، مهدی رجایی، قم، مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی، 1406ق.
مطهری، مرتضی، اسلام ومقتضیات زمان، قم، صدرا، 1371.
مطهری، مرتضی، شرح منظومه، قم، صدرا، 1369.
مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، تهران، نشر دانش اسلامی، 1405ق.
معارف، مجید و لعیا مرادی، (1396ش)، «بررسی کاربرد عقل در نقل روایات»، حدیث پژوهی،شماره 18، صص80-116
معرفت، محمد هادی، التفسیر الأثری الجامع، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تمهید، 1429 الف.
معرفت، محمد هادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1418ق.
معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1429 ب.
