1دانشجوی دکترای الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث)، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان (خوراسگان)
2استادیار گروه قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
«ما یُسجد علیه» به معنای آنچه که سجده بر آن جایز است، بخش مهمی از ابواب سجود را در جوامع روایی و کتب فقهی امامیه به خود اختصاص داده است و علمای امامیه کوشیده‌اند تا در ذیل این مبحث، به تبیین قاعده «ما یُسجد علیه» و تعیین برخی از مصادیق متعارف آن اقدام نمایند. از گذشته، عبارت «زمین و هر آنچه که از زمین بروید و خوردنی و پوشیدنی نباشد» که برگرفته از تنها چند روایت از روایات امامیه در ابواب سجود بوده است؛ کم و بیش، بسان قاعده‌ای برای تعیین مصادیق «ما یُسجد علیه» رواج یافته و همواره مورد توجه امامیه بوده است. اما بررسی‌های فقه‌الحدیثی این پژوهش نشان می‌دهد که برخی از روایات مغفول امامیه نیز می‌توانند الهام‌بخش قاعده‌ای در این حوزه باشند. بر اساس این قاعده که در پژوهش پیش‌رو «قاعده اوثان» نام گرفت، «سجده بر معبود اهل دنیا و هر آنچه که شائبه پرستش غیر خدا در آن باشد، روا نیست». در این صورت، ذکر عبارت «زمین و روییدنی‌های آن» در روایات، تنها به منزله تبیین مصادیقی برای قاعده اخیر بوده است. از سوی دیگر، بر اساس این قاعده، تعارضات شمار زیادی از روایات ابواب ما یسجد علیه، بدون نیاز به روش‌هایی همچون حمل بر تقیه، اطلاق و تقیید و ... رفع می‌شود.
Rereading Examples of “What Is Prostrated on” in Imami Traditions
نویسندگان [English]
farhad rahmanpour1؛ Amir Ahmadnezhad2؛ Mahdi Motia3
1Department of human science, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
2Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, University of Isfahan, Isfahan, Iran
3Associate Professor, Department of Quran and Hadith, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]
The phrase “mā yusjadu ‘alayh,” meaning “what is permissible for prostration”, allocates an important part of the chapters of sujūd (prostration) in the Imāmī narrative collections and jurisprudential books. Imāmī scholars then went to explain the rule of “mā yusjadu ‘alayh” and determine some of its conventional examples. The examples of “the earth and everything that comes from it, that is neither edible nor wearable” taken from only a few Imāmī narrations in the chapters of prostration, have been considered and nearly become popular for scholars as a rule to determine the examples of “mā yusjadu ‘alayh”. Based on the analytical descriptive method, this study seeks to detect another examples of the phrase. Through fiq al-hadith ways, it proves that some of the Imāmī neglected traditions may also inspire a rule in this field. According to this rule, named as “uwthān (idols) rule” by this research, “prostrating on the worldly deities and anything that is suspected of worshiping other than God is not permissible.” In this case, the phrase of “the earth and everything that comes from it” in the traditions is only served as explaining some examples of the latter rule. Additionally, based on this rule, the conflicts of a large number of narrations of “mā yusjadu ‘alayh” chapters will be resolved with no need for methods such as taqīyah, itlāq, taqyīd, etc.
کلیدواژه‌ها [English]
Prostration, What Is Prostrated on, What Is Permissible for Prostration, The Earth’s Plants, The Idols Rule
مراجع
ابن‌بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی. (1385ق.)، علل الشرائع، قم: کتابفروشی داوری.
ابن‌بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی. (1413ق.)، کتاب من لا یحضره الفقیه، به تصحیح غفاری، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
ابن‌بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی.(1415ق.)، المُقنِع، به تصحیح مؤسسه امام‌هادی (ع)، قم: مؤسسه امام‌هادی (ع).
ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی. (1426ق.)، فتح الباری شرح صحیح البخاری ، با تعلیقات عبدالعزیز بن عبدالله بن باز و دیگران، ریاض: دارطیبۀ.
ابن‌حَزم اندلسی، علی بن احمد بن سعید. (1425ق.)، المُحلّى فی شرح المجلّى، به تحقیق سلیمان البنداری، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
ابن‌حیون، نعمان بن محمد.(1385ق.)، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام والقضایا و الاحکام عن اهل بیت رسول الله علیه و علیهم افضل السلام، به تحقیق فیضی و آصف، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ آل البیت (ع).
ابن‌دُرَید، محمد بن حسن. (1988م.)، جَمهَرۀ اللّغۀ، بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن‌سیده، علی بن اسماعیل. (1421ق.)، المحکم و المحیط الأعظم، به تحقیق هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
ابن‌فارس، احمد بن فارس.(1404ق.)، معجم مَقاییس اللغۀ، به تصحیح هارون، قم:مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن فهد حلی، جمال الدین احمد بن محمد. (1409ق.)، الرسائل العشر، به تحقیق رجائی، قم: کتابخانه آیۀ الله مرعشی.
ابوعبید، قاسم بن سلام. ( 1990م.)، الغریب المُصَنَّف، به تحقیق عبیدی، تونس: الموسسۀ الوطنیۀ للترجمه و التحقیق و الدراسات.
احمد بن حنبل، ابو عبد الله. (1421ق.)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، به تحقیق شعیب الأرنؤوط و دیگران، بیروت: مؤسسۀ الرسالۀ.
احمدی میانجی، علی.(1379ش.)، السجود علی الارض، تهران: مشعر.
اربلی، علی بن عیسی. (1381ق.)، کشف الغمۀفی معرفة الائمة،به تحقیق رسولی محلاتی، تبریز: بنی‌هاشمی.
أزهری، محمد بن احمد.(1421ق.)، تهذیباللغۀ، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
انصاری، مرتضی. (1415ق.)، کتاب الصلاۀ، به تحقیق گروه پژوهشگران، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
جاحظ، عمرو بن بحر.(1424ق.)، کتاب الحَیوان، به تصحیح محمد باسل عیون السود، چاپ دوم، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
جاناتان بلوم.(1386ش.)، «جاده ابریشم یا جاده کاغذ»، به ترجمه فاطمه درعلی، گلستان هنر، شماره 10، ص 46-50.
الجزیری، عبدالرحمن. (1424ق.)، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة، چاپ دوم، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
جواد علی، جواد بن محمد علی العقیلی. (1976م.)، المفصَّل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، چاپ دوم، بیروت: مکتبۀ النهضۀ.
جوهری، اسماعیل بن حماد. (1376ق.)، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة ، به تحقیق عطار، بیروت: دار العلم للملایین.
حُرِّ عاملی، محمد بن حسن. (1409ق.)، تَفْصیلُ وَسائلِ الشیعَة إلی تَحْصیلِ مَسائلِ الشَّریعَة، به تحقیق مؤسسه آل البیت (ع)، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
حلی، حسن بن یوسف. (1401ق.)، أجوبۀ المسائل المهنائیۀ، قم: چاپخانه خیام.
حلی، حسن بن یوسف. (1414ق.)، تذکرۀالفقهاء، به تحقیق مؤسسه آل البیت (ع)، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
حلی، حسن بن یوسف. (1420ق.)، تحریر الاحکام الشرعیۀ علی مذهب الامامیۀ، به تحقیق بهادری، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
دیلمی، شیرویۀ بن شهردار. (1407ق.)، فردوس الأخبار بمأثور الخطابالمخرَّج على کتاب الشهاب،، به تحقیق فواز احمد الزمرلی و محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت: دارالکتاب العربی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق.)، مفردات ألفاظ القرآن،بیروت:دارالقلم.
رویانی، عبدالواحد بن اسماعیل.(1423ق.)، بحر المذهبفیفروع المذهب الشافعی،به تحقیق احمد عز و عنایۀ الدمشقی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
زمخشری، محمود بن عمر. (1386ش.)، مقدمۀ الأدب، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
سبحانی، جعفر. (1430ق.)، الاعتصام بالکتاب والسنة: دراسه مبسطه فی مسائل فقهیة مهمة، چاپ دوم، بی جا: المجمع العالمی لاهل البیت (ع).
سبحانی، جعفر.(1383ش.)، «سجده بر خاک در پرتو کتاب و سنت»، فصلنامه فقه اهل بیت (ع)، بهار، شماره 37، ص36-70.
ستوده،منوچهر. (1362ش.)، حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش ، تهران: کتابخانه طهوری،
شریف مرتضی، علی بن الحسین. (1405ق.)، رسائل الشریف المرتضى، به تحقیق رجائی، قم: دارالقرآن الکریم.
شیبانی، ابوعمرو. (1975م.)، کتاب الجیم، به تحقیق ابیاری، قاهره: الهیئۀ العامه لشئون المطابع الامیریه.
صاحب، اسماعیل بن عباد. (1414ق.)، المحیط فی اللغۀ، به تحقیق آل یاسین، بیروت: عالم الکتاب.
طبرسی، حسن بن فضل. (1412ق.)، مکارم الأخلاق، چاپ چهارم، قم: الشریف الرضی.
طبری آملی(شیعی)، محمد بن جریربن رستم. (1413ق.)، دلائل الإمامۀ، به تحقیق مؤسسۀ البعثۀ، قم: بعثت.
طوسی، محمد بن حسن. (1387ق.)، المبسوط فی فقه الامامیۀ، به تحقیق کشفی، چاپ سوم، تهران: مکتبۀ المرتضویۀ.
طوسی، محمد بن حسن. (1390ق.)، الإستبصار فیما أختَلف من الأخبار، به تحقیق حسن الموسوی، تهران: دارالکتب الاسلامیۀ.
طوسی، محمد بن الحسن. (1407ق.)، تهذیب الأحکام، به تحقیق حسن الموسوی، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیۀ.
عاملی، محمد بن مکی (شهید اول). (1419ق.)، ذکری الشیعۀ فی احکام الشریعۀ، به تحقیق مؤسسه آل البیت (ع)، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
عمری، ابن‌فضل‌الله. (2010م.)، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، به تحقیق کامل سلمان الجبوری، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق.)، کتاب العین، چاپ دوم، قم: نشر هجرت.
فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب. (1415ق.)، القاموس المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
فیض کاشانی، محمد حسن. (1406ق.)، کتاب الوافی، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین (ع).
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق.)، الکافی، به تصحیح غفاری و آخوندی، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیۀ.
مازندرانی، محمد‌هادی. (1429ق.)، شرح فروع الکافی، به تحقیق محمودی و درایتی، قم: دارالحدیث للطباعـۀ و النشر.
مجتهدی، مهدی.(1395ش)، «کاغذ بغدادی در قرون نخستین اسلامی؛ بازخوانی یک انگاره»، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 23، بهار و تابستان ، ص 29-45.
مجلسی، محمد باقر. (1403ق.)، بحارالأنوارالجامعة لدُرَر أخبار الأئمة الأطهار، به تحقیق جمعی از محققان، چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مجلسی، محمد باقر.( 1406ق.)، ملاذ الأخیارفی فَهْمِ تَهْذیبِ الاَخْبار، به تحقیق رجایی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
مجلسی، محمد تقی، (1406ق.)، روضۀ المتّقینفی شَرح الاخبار الاَئمة المَعصومین، به تحقیق موسوی کرمانی و اشتهاردی، چاپ دوم، قم: مؤسسه کوشانپور.
مجموعی از نویسندگان. (1410ق.)، الموسوعة الفقهیة الکویتیة چاپ دوم، کویت: وزارة الأوقاف و الشئون الاسلامیة ، 1410ق.
مسعودی، علی بن حسین. (1384ش.)، إثبات الوصّیةللإمام علی بن ابی طالب، چاپ سوم، قم: مؤسسه انصاریان.
