استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)
چکیده
نحوه استفاده قرآنپژوهان از اسباب نزول، تأثیر مهمی در فهم آیات قرآن دارد. با مراجعه به آثار تفسیری و علوم قرآنی، شاهد طیف وسیعی از انواع مواجهه با اسباب نزول هستیم که درک و تبیین آن، مستلزم توجه به مبانی نظری است. این مقاله با روشی توصیفی تحلیلی به دنبال گونهشناسی و نقد رویکردهای مبنایی به اسباب نزول است. رویکردهای مبنایی در مواجهه با روایات سبب نزول را می‌توان بر اساس میزان گرایش نسبی آن‌ها به متن قرآن یا بافت فرهنگی اجتماعی، به دو رویکرد قرآن‌محور و ادبی ـ تاریخی تقسیم کرد. در این میان برخی از اندیشمندان با پایبندی به منقولات و نیز چارچوب‌های سنتی شکل‌گرفته در حوزه اسباب نزول، با مبنای اهتمام به میراث گذشتگان، در عمل مدافع رویکرد سومی هستند که در این مقاله از آن با عنوان رویکرد سنتی یاد شده است. تکرار نظرات گذشتگان بدون کمترین ارزیابی نوآورانه و خطر اعتقاد به عدم جاودانگی قرآن، به ترتیب مهمترین نقدها به دو رویکرد سنتی و ادبی ـ تاریخی است. اما رویکرد قرآن‌محور، نسبت به دو رویکرد پیشگفته، بیشترین گسست میان نظریه و عمل را در مواجهه با روایات سبب نزول در پی داشته است. به گونه‌ای که طرفداران این رویکرد برای فهم برخی آیات، چاره‌ای جز مراجعه و استناد به روایات سبب نزول نداشتهاند. از آسیب‌های این گسست میان نظریه و عمل، عدم التزام عملی به بایستههای سندی و متنی نقل روایات سبب نزول بوده است.
Critical Typology of Basic Approaches to Asbāb al-Nuzūl
نویسندگان [English]
Mohammad Jamal al-Din Khosh_Khaze
Associate Professor,/ Department of Quran and Hadith Sciences
Faculty of Islamic Sciences and Researches
Imam Khomeini International University
Qazvin - Iran
چکیده [English]
How Qur’anic scholars use the Asbāb al-Nuzūl (cause of descend) influences on understanding of Qur’anic verses. Referring to the Qur’anic exegetical works and Qur’anic sciences, a wide variety of exposure to the Asbāb al-Nuzūl is seen, whose understanding and explaining require attention to theoretical foundations. Based on a descriptive-analytical method, the present paper aims to give a typology and critiques of the basic approaches to Asbāb al-Nuzūl at hand. The basic approaches to exposing Asbāb al-Nuzūl narratives may be divided into two Qur’anic and historic-literary approaches, based on their relative tendency to the text of the Qur’an or the social cultural context. Meanwhile, some scholars advocated a third approach, supporting the past works, in adherence to the traditions and the traditional frameworks formed in the field of the Asbāb al-Nuzūl, in which this paper is referred to as the traditional approach. Repeating the views of the past without the least evaluation and innovation and the risk of believing in the distortion of the Qur’an are respectively the most important critiques of both traditional and historic-literary approaches. The Qur’anic-based approach to two mentioned approaches has led to the most divergence between theory and practice in dealing with Asbāb al-Nuzūl traditions. Proponents of this approach, in order to understand some verses, had no choice but to refer to Asbāb al-Nuzūl narratives. One of the disadvantages of the disconnect between theory and practice is the failure to adhere to the documentary and textual requirements of reporting Asbāb al-Nuzūl narratives.
کلیدواژه‌ها [English]
Asbāb al-Nuzūl, Traditional Approach, Quranic-Based, Historic-Literary, Dating
مراجع
قرآن کریم.
ابن عاشور، محمد بن طاهر (بی‌تا)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ.
ابوزید، نصر حامد (1380ش)، معنای متن: پژوهشی در علوم قرآن، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، تهران: طرح نو.
ابوزید، نصر حامد (1995م)، النص، السلطة و الحقیقة (الفکر الدینی بین ارادة المعرفة و ارادة الهیمنة)، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
ابوزید، نصر حامد (2000م)، مفهوم النص دراسة فی علوم القرآن؛ بیروت: المرکز الثقافى العربى.
احمد بن حنبل، (بی‌تا)، المسند، بیروت، دار صادر.
ایزوتسو، توشیهیکو (1368ش)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ایزوتسو، توشیهیکو (1378ش)، مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
بل، ریچارد (1382ش)، در آمدی بر تاریخ قرآن، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، قم: مرکز ترجمه قرآن.
بلاشر، رژی (1374ش)، در آستانه قرآن، ترجمه محمود رامیار، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
پاکتچی، احمد (1387ش)، «تفسیر»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
پاکتچی، احمد (1389ش)، درس‌گفتار تاریخ قرآن دوره کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
پاکتچی، احمد (1392ش)، درس‌گفتارهایی درباره تاریخ تفسیر قرآن کریم، تنظیم و ویرایش محمد جانی‌پور، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
جلیلی، سید هدایت (1386ش)، «فلسفه اسباب نزول (انگارههای ناظر به بازشناسی نسبت متن قرآنی با بافت فرهنگی ـ اجتماعی عصر نزول)»، مجموعه مقالات بیست و چهارمین دوره مسابقات بین المللی قرآن کریم، تهران: معاونت فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه.
جلیلی، سید هدایت (1390ش)، «اسباب نزول در نظریه تفسیری طباطبایی»، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال 2، شماره 7.
حجتی، سیدمحمدباقر (1382ش)، اسباب النزول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
سیوطی، جلال الدین (1421ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربى.
سیوطی، جلال الدین (1422ق)، لباب النقول فی اسباب النزول، بیروت: مؤسسة الکتاب الثقافیة.
صادقی تهرانى، محمد (1365ش)، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنّة، قم: فرهنگ اسلامی.
طباطبایی، سید محمد حسین (1353ش)، قرآن در اسلام، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
طباطبایی، سید محمد حسین (1417ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طیب حسینی (دشتی)، سید محمود (1387ش)، «دیدگاه‌های استاد معرفت در زمینه قرآن‌شناخت: اسباب نزول؛ معرفت قرآنی»، یادنگار آیت الله محمدهادی معرفت (ره)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
طیب حسینی (دشتی)، سید محمود (1389ش)، «تفسیر ادبی»، دائرة المعارف قرآن کریم، قم: بوستان کتاب.
عالم‌زاده، هادی (1367ش)، «ابوالکلام آزاد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
العک، خالد عبدالرحمان (1424ق)، تسهیل الوصول الى معرفة اسباب النزول، بیروت: دارالمعرفة.
عنایة، غازی حسین (1411ق)، اسباب النزول القرآنی، بیروت: دار الجیل.
