پیش‎بینی به‏زیستی روان‏شناختی بر اساس امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‏شده در زنان سرپرست خانوار

پیش‎بینی به‏زیستی روان‏شناختی بر اساس امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‏شده در زنان سرپرست خانوار

علی پروندی[1]                  مختار عارفی^[2]        

      چکیده

هدف از پژوهش حاضر، پیش‏بینی به‏زیستی روان‏شناختی بر اساس امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‌شده در زنان سرپرست خانوار بود. روش پژوهش، توصیفی و از نوع همبستگی بوده است. جامعه آماری شامل کلیه زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیته امداد امام (ره) شهرستان سنقر بود که از میان آن‌ها تعداد 150 نفر با روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند. جهت گردآوری داده‏ها، از مقیاس به‏زیستی روان‏شناختی ریف (1995)، مقیاس امیدواری بزرگ‌سالان اشنایدر (1991) و مقیاس چندبعدی حمایت اجتماعی ادراک‏شده زیمت، داهلم، زیمت و فارلی (1988) استفاده شد. برای تجزیه‌وتحلیل داده‏ها از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه به روش هم‌زمان استفاده شد.نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که میان امیدواری و به‏زیستی روان‏شناختی رابطه‏ی مستقیم و معناداری وجود دارد (531/0r=، 01/0P<). همچنین، میان حمایت اجتماعی ادراک‏شده و به‏زیستی روان‏شناختی رابطه‏‏ی مستقیم و معناداری وجود دارد (751/0 r=، 01/0P<). تحلیل رگرسیون نیز نشان داد حمایت اجتماعی ادراک‏شده و امیدواری،60% از تغییرات به‏زیستی روان‏شناختی را پیش‏بینی می‏کنند. بر اساس این یافته‌ها، می‌توان گفت که امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‏شده، فاکتورهای مهمی در پیش‏بینی به‏زیستی روان‏شناختی می‏باشند. لذا، پیشنهاد می‏شود در برنامه‏‏های پیشگیرانه و مداخلات درمانی، این دو فاکتور مهم موردتوجه قرار گیرند.

واژگان کلیدی: امیدواری، به‏زیستی روان‏شناختی، حمایت اجتماعی ادراک‏شده، زنان سرپرست خانوار

 مقدمه و بیان مسئله

بی‏شک، خانواده و به‏ویژه والدین، مهم‏ترین نقش را در تأمین سلامت روانی فرزندان ایفا می‏کنند. خانواده معمولاً مرکب از پدر و مادر و فرزند یا فرزندان است (قارونی، 1395). اما در بسیاری از خانواده‏ها، دلایلی من‏جمله فوت همسر، طلاق، اعتیاد، زندانی شدن و ازکارافتادگی همسر یا پدر، رها شدن توسط مردان مهاجر و سایر نابسامانی‏های خانوادگی، موجب سرپرستی زنان بر خانواده شده است (آزاده و تافته، 1394). این زنان بدون حضور منظم یا حمایت یک مرد بزرگ‌سال، سرپرستی خانواده را به عهده دارند. انتقال سرپرستی از مرد به زن، باعث به وجود آمدن رشته‏ای از ناامنی‏ها و وظایف مضاعف مثل از دست دادن درآمد و ایفای نقش چندگانه و متعارض می‏شود (قارونی، 1395). داده‏های آماری در ایران از روند افزایش‌یابنده تعداد و نسبت زنان سرپرست خانوار در دهه اخیر خبر می‏دهد. بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 تعداد خانوارهای با سرپرستی زن، بیش از دو میلیون و پانصد و شصت‌وسه هزار خانوار است. درواقع بر اساس سرشماری سال 1390، این گروه از زنان، سرپرستی 12 درصد خانواده‏های ایرانی را بر عهده دارند (آزاده و تافته، 1394).

در خانواده‏هایی که مادر سرپرست خانوار است، مسئولیت‏ و تصمیم‏گیری نهایی در امور اقتصادی، آموزشی و پرورشی فرزندان خانواده و همچنین مسائل اجتماعی چون ازدواج، مهاجرت، جابه‏جایی و نظایر آن‏ها بر عهدۀ اوست (حسینی، ستاره‏فروزان و امیرفریار، 1388). سرپرستی خانوار، مشکلات عمده و آسیب‏زایی را پیش‏ روی زنان سرپرست خانوار قرار می‌دهد ازجمله: فقر، بیکاری و نداشتن مهارت‌های لازم برای اشتغال و درآمدزایی، تنهایی، فقدان حمایت اجتماعی، نگرش منفی و آزاردهنده مواجهه با این شرایط مخرب، مشکلات عاطفی و احساسی زیادی مثل افسردگی، اضطراب و احساس بی‌ارزشی را در زندگی روزمره برای آن‌ها ایجاد می‏کند (جمالی، سپاه‏منصور و فلاحیان، 1392، زارع و مهمان نوازان،1394). این امر به‌نوبۀ خود، تأثیر مخربی بر به‏زیستی روان‏شناختی^[3] زنان می‏گذارد (قارونی، 1395).

به‏زیستی روان‏شناختی یکی از موضوعات روان‏شناسی مثبت[4] است. روان‏شناسی مثبت، مطالعه‏ی علمی عملکرد بهینه و مطلوب انسانی است که به‌جای توجه به ناتوانی‌ها، ناهنجاری‏ها و اختلالات روانی، روی توانایی‌های مثبت انسان مثل شادی و خوش‌بینی، تمرکز دارد. این رویکرد، سلامت روانی را معادل «کارکرد مثبت روان‏شناختی» مطرح نموده و آن را در قالب به‏زیستی روان‏شناختی بیان می‏کند (مگیار موء[5]، 1396). دسی و رایان[6] (2008) معتقدند به‏زیستی روان‏شناختی، معمولاً به‌عنوان ترکیبی از حالات عاطفی مثبت مانند شادی (دیدگاه لذت‏گرایانه) و عملکرد با اثر مطلوب در زندگی فردی و اجتماعی (دیدگاه فضیلت‏گرا) تعریف شده است (حجت‏خواه و فرحناک، 1395).

 ریف[7] (1998) به‏زیستی روان‏شناختی را «تلاش برای کمال در جهت تحقق توانایی‏های بالقوه واقعی» فرد می‏داند که شامل شش مؤلفه‏ی خودمختاری[8] (احساس استقلال، شایستگی و توانایی در مدیریت محیط پیرامون فرد و تصمیم‏گیری بر اساس افکار، احساسات و باورهای خود و توانایی مقابله با فشارهای اجتماعی)؛ رشد شخصی[9] (داشتن احساس رشد مداوم، پذیرا بودن نسبت به تجارب جدید و احساس کارآمدی)؛ داشتن ارتباط مثبت با دیگران[10]؛ هدفمندی در زندگی[11] (دارا بودن اهداف درازمدت و کوتاه‌مدت در زندگی و معنادار شمردن آن‏ها)؛ پذیرش خود[12] (داشتن نگرش مثبت به خود و زندگی گذشته خویش) و تسلط بر محیط[13] (توانایی انتخاب، ایجاد و تغییر محیطی) است (فایرکلوز[14]، 2017).

به‏زیستی روان‏شناختی به‌عنوان یک سپر دفاعی، نقش مهمی در حفاظت از افراد در برابر عوامل آسیب‏زا ایفا می‏کند. افراد با به‏زیستی روان‏شناختی بالا، احساس شادی، توانمندی، ادراک حمایت خوب، رضایت از زندگی و سلامت جسمانی خوب را گزارش می‏دهند (وینفیلد، جیل، تایلر و پیلگینگتون[15]، 2012).

ازآنجاکه زن سرپرست خانوار، الگو و حامی اصلی فرزندان و خانواده برای مقابله با مسائل و مشکلات شخصی، روانی، اجتماعی، عاطفی، اقتصادی، خانوادگی، تحصیلی و رفتاری در آینده است و اوست که باید کاری کند که نظام روابط عاطفی موجود در خانواده حفظ شود و از ایجاد حداقل تنش‏ها در خانواده جلوگیری نماید و ازلحاظ مادی و معنوی فرزندان را حمایت کند، لذا موفقیت در انجام این وظایف خطیر، مستلزم برخورداری مادر از به‏زیستی روان‏شناختی است (حسینی و همکاران، 1388). لذا در خانواده‌هایی که مادر سرپرست خانوار است، به‏زیستی روان‏شناختی او، نقش بسزایی در سلامت روانی و اجتماعی فرزندان دارد. هرچند نیازهای اقتصادی و معیشتی زنان سرپرست خانوار، کمابیش مد‏نظر قرارگرفته است، اما وضعیت سلامت جسمانی و روانی آنان به‌ندرت موردبحث واقع‌شده است (صادقی، 1388). مطالعات نشان می‏دهند که زنان سرپرست خانوار، به دلیل حساسیت‏های روحی و عاطفی و تجربه مشکلات روانی، اجتماعی و اقتصادی و شرایط ناگوار بیشتر، در مقایسه با مردان سرپرست خانوار، از به‏زیستی روان‏شناختی پایینی برخوردارند (جمالی و همکاران،1392). با کاهش سطح به‏زیستی روان‏شناختی، آسیب‏پذیری در برابر رخدادها و ضعف و ناتوانی در انجام وظایف مهم، فشار مضاعفی را بر سلامت روان فرزندان و حفظ کانون خانواده این زنان تحمیل می‏کند (قارونی، 1395).

شواهد پژوهشی نشان می‌دهند که عوامل مختلفی با به‏زیستی روان‏شناختی در ارتباط هستند. یکی از این عوامل، امیدواری^[16] است. امیدواری یکی از چهار مؤلفه‏ی سرمایه روان‏شناختی[17] است که اشنایدر^[18] (2006)، آن را به‌عنوان «اعتقاد به این امر که هدفتان هر چه باشد، هم انگیزه دستیابی به آن را دارید و هم راه آن مقابل شما گشوده است» تعریف کرده است. او امیدواری را متشکل از سه سازه می‏داند: «اهداف» شامل اهداف بلندمدت و کوتاه‏مدت، «تفکر راهبردی» یعنی توانایی در نظر گرفتن مسیرهای متنوع برای رسیدن به هدف و «تفکر عاملی» به معنای توانایی ایجاد انگیزه و پایدار نگه‏داشتن آن تا رسیدن به هدف. امیدواری ترکیبی از عزم درونی در برابر رویدادهای بیرونی است که ما آرزو داریم رخ بدهند (گل پرور، 1393). به نظر اریکسون^[19] (1982)، امیدواری یعنی این انتظار که باوجود ناکامی‏ها، سختی‏ها و ناملایمات، در آینده اتفاقات خوشایندی به وقوع خواهد پیوست. او امید را تحت عنوان کلی «انتظار مثبت برای دست یافتن به هدف» می‏داند (کرین، 1395).

 امیدواری ماهیتی آینده‏نگر دارد و فرد امیدوار کسی است که خود را در آینده احساس می‏کند. امیدواری تنها چیزی است که ما را در شرایط دشوار به سمت هدف اصلی «زندگی به معنای وسیع آن» راهبری می‏کند. ازنظر روان‏شناسان، قطع امید با مرگ برابری می‏کند. انسان بدون امید، مرده متحرکی بیش نیست. امیدواری، پل زدن به‌سوی اهدافی است که اکنون در رؤیا داشته و در آینده به آن خواهیم رسید. در روان‏شناسى مثبت‏نگر، امیدواری یکی از مفاهیم بسیار نزدیک به خوش‏بینی است که ا‏فراد را به جستجوی فردای بهتر وا‏می‏دارد. امیدواری یعنی انتظار موفقیت و آینده‏ی بهتر، یعنی دلیلی برای زیستن. وقتی امید در دل و ذهن وجود داشته باشد، اشتیاق زندگی نیز وجود خواهد داشت. باور و انتظار، دو مؤلفه‏ی اصلی امیدواری هستند؛ این دو با آزادسازی اندورفین و انکفالین‏های مغز، قادرند مانع درد شوند. امیدواری به‌عنوان یکی از منابع مقابله‏ای انسان در سازگاری و برخورد با مشکلات و حتی شفابخشی در بیماری‏های صعب‏العلاج در نظر گرفته می‏شود (بهاری، 1393). اعتقاد بر این است که یکی از زمینه‏های اصلی و مهم در به وجود آمدن عواطف مثبت مثل احساس نشاط و شادی، وجود امیدواری نسبت به خود، زندگی و آینده است و احساس اضطراب، نگرانی و افسردگی، با فقدان امیدواری رابطه مستقیم دارد (کرین، 1395).

 نتایج پژوهش‏های مختلف نشان می‏دهند که بین امیدواری و بهزیستی روان‏شناختی رابطه‏ی مثبت و معنادار وجود دارد. بهادری‏خسروشاهی و هاشمی‏نصرت‏آباد (1390) در «رابطه‏ی امیدواری و تاب‌آوری با بهزیستی روان‌شناختی در دانشجویان»، نشان دادند که بین امیدواری و تاب‌آوری با بهزیستی روان‌شناختی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

 دانستان، فالکونر و پرایس[20] (2017) در پژوهشی با عنوان «رابطه‏ی بین امید و به‏زیستی روانی در افرادی که از اختلال روانی بهبودیافته‌اند»، نشان دادند که امید، به‏زیستی روانی را در گروه نمونه پیش‏بینی می‏کند.

 ناک^[21]، 2017 در پژوهشی با عنوان « امید به‌عنوان یک عامل مهم برای سلامت روان در افراد گمنام وابسته به الکل به مشروبات الکلی (الکلی‌های گمنام)» به این نتیجه رسید که امید یک عامل مرتبط با سلامت روان در الکلی‌های گمنام است. همچنین سطح بالایی از امید با ارزیابی از زندگی رابطه مثبت دارد و میزان استرس را در این افراد بین می‏برد.

نابی، احمد و خان[22] (2016) در پژوهشی با عنوان «امید و بهزیستی روان‏شناختی در میان بیماران دیابتی: یک مطالعه همبستگی» نشان دادند که رابطه‏ی بین امیدواری و به‏زیستی روان‏شناختی به‌طور معناداری مثبت است.

 کاتو و اشنایدر[23] (2005) در پژوهش خود با عنوان «رابطه بین امیدواری و به‏زیستی روان‏شناختی» نشان دادند که تمایل به امیدواری، همبستگی منفی با پاسخ استرس، ناامیدی، افسردگی و اضطراب روانی و رابطه مثبت با احساس شادی دارد.

متغیر روان‏شناختی دیگری که می‏تواند با به‏زیستی روا‏ن‏شناختی در ارتباط باشد، حمایت اجتماعی ادراک‏‏شده^[24] است که به‌عنوان «ادراک فرد از وجود محبت، همراهی، مراقبت، احترام، توجه و کمک دریافت شده از سوی خانواده، دوستان و دیگران مهم مثل سازمان‏های اجتماعی و حمایتی به هنگام مواجهه با مشکل و مقابله با عوامل تنیدگی زا مثل اختلالات روان‏شناختی» تعریف شده است (صدری‏دمیرچی، فیاضی و محمدی، 1395).

وجود حمایت اجتماعی ادراک‏‏شده، باعث می‏شود فرد احساس کند کسانی هستند که دوستش دارد، به او اهمیت می‏دهند و در مواقع پریشانی و مواجهه با مشکلات، در کنار او هستند، او را یاری کنند و می‏توانند در آرام کردن او کمک کنند (سارافینو و اسمیت[25]، 2016). حمایت اجتماعی به به‏زیستی روان‏شناختی افراد، حتی با وجود سطح بالایی از فشار روانی کمک می‏کند. این مهم، باعث ایجاد حسی از خود ارزشمندی و عاطفه مثبت می‏شود (سوود و بخشی[26]، 2012). پژوهشگران، حمایت اجتماعی را به‌عنوان منبعی که افراد را قادر به مقابله با فشارهای روانی و مشکلات زندگی می‏سازد و به‌عنوان یک سد حمایتی در مقابل فشار روانی عمل می‏کند، قلمداد می‏کنند که با انواع پیامدهای اجتماعی، روان‏شناختی و جسمانی مثبت همراه است (مارگارت‏شنتلر[27]، 2015). حمایت اجتماعی، نیرومندترین نیروی مقابله‏ای، برای رویارویی موفقیت‏آمیز افراد در زمان درگیری با بیماری‏های مزمن و شرایط تنش‏زا شناخته شده و تحمل مشکلات را برای بیماران تسهیل می‏کند، باعث کاهش آثار منفی استرس‏های فراوانی که از محیط و جامعه کسب می‏شود، می‏گردد و به‌تبع آن بر کیفیت زندگی اثر مستقیم و مثبت خواهد داشت (بهنام‏مقدم، یاریان، بهنام‏مقدم و همکاران، 1393). نتایج پژوهش‏ها، نشان می‏دهد که افرادی که در شبکه‏های حمایتی قرار دارند، کمتر افسرده‏اند و عمدتاً به‏زیستی روان‏شناختی بالاتری نسبت به افراد فاقد چنین شبکه‏های حمایتی نشان می‏دهند (سارافینو و اسمیت، 2011)؛ و سطوح پایین حمایت اجتماعی ادراک‏شده در پیش‏بینی سطوح پایین به‏زیستی روان‏شناختی مؤثر بوده است (کاکابرایی، ارجمند‏نیا و افروز، 1391).

نتایج پژوهش‏های داخلی و خارجی نشان می‏دهد که بین حمایت اجتماعی ادراک‌شده و به‏زیستی روان‏شناختی، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. گودرز، فروغان، مکارم و راشدی (1394) در پژوهش خود با عنوان «رابطه حمایت اجتماعی و به‏زیستی روانی در سالمندان مراجعه‌کننده به مراکز توان‌بخشی روزانه» به این نتیجه رسیدند که بین حمایت اجتماعی ادراک‌شده و به‏زیستی روانی، رابطه معنادار و مثبت وجود دارد. نتایج پژوهش رنجبر، تسبیح‌سازان و لطفی کاشانی (1394) که با هدف بررسی رابطه‌ی بین حمایت اجتماعی ادراک‌شده با به‏زیستی روان‌شناختی بیماران زن مبتلا به سرطان انجام شد نشان دادند در زنانی که به‏زیستی روان‏شناختی بیشتری دارند، از حمایت اجتماعی ادراک‌شده بالایی برخوردار بودند. شعبانی، بلوکی و مام شریفی (1391) در بررسی روابط خودکارآمدی، حمایت اجتماعی و خوش‏بینی در پیش‌بینی کنندگی بهزیستی ذهنی در دانشجویان، نشان دادند با افزایش سطح حمایت اجتماعی دانشجویان، احساس بهزیستی ذهنی در آن‌ها افزایش می‌یابد. نتایج پژوهش زائری، خواجه و تمیمی (1395)، با عنوان رابطه‏ی حمایت اجتماعی ادراک‌شده با مؤلفه‏های به‏زیستی روان‌شناختی در زنان سرپرست خانوار، نشان داد که همبستگی مثبت معنی‌داری میـان حمایـت اجتمـاعی ادراک‌شده و به‏زیستی روان‌شناختی کلی را نشان داد.

 کالپانا[28] (2016) در پژوهشی با عنوان «حمایت اجتماعی ادراک‌شده و به‏زیستی روان‏شناختی» در هند انجام داده است نشان داد در افرادی که حمایت اجتماعی ادراک‌شده بالایی وجود دارد، از به‏زیستی روان‏شناختی بیشتری برخوردارند. نتایج پژوهش‏های دیگری مثل سانیال، فرناندز و اینفیمات[29]، 2016؛ دی یو، لی، چی و دیگران[30]،2015؛ سوود و بخشی، 2012؛ اوکاوا، یاسوکا، ایشی‏کاوا و همکاران[31]، 2011) رابطه‏ی مثبت و معنادار حمایت اجتماعی ادراک‌شده و به‏زیستی روان‏شناختی را نشان می‏دهند. همچنین نتایج پژوهش کاتی و سیسیلیا[32] (2016) اثربخشی بالای میانجیگری حمایت اجتماعی را در رابطه‌ی بین به‏زیستی روان‌شناختی و رفتارهای مخاطره‌آمیز سلامتی نشان داد.

همان‏گونه که ذکر گردید، به‏زیستی روان‏شناختی به‌عنوان یک سپر دفاعی، نقش مهمی در حفاظت از افراد در برابر عوامل آسیب‏زا و افزایش کیفیت زندگی ایفاء می‏کند و افراد با به‏زیستی روان‏شناختی بالا، احساس شادی، توانمندی، ادراک حمایت خوب، رضایت از زندگی و سلامت جسمانی خوب را گزارش می‏دهند (وینفیلد و دیگران، 2012) و زنان سرپرست خانوار به دلایل مختلفی چون ایفای نقش‏های متعدد و متعارض، تنهایی به‏ دوش کشیدن مسئولیت زندگی، فقر و ناتوانی در اداره امور اقتصادی، تنهایی و واکنش‏های نامناسب اجتماعی، فشار روانی، اضطراب، افسردگی و مشکلات جسمانی و اجتماعی بیشتری را تجربه می‏کنند (آزاده و تافته، 1394) و نتایج پژوهش‌ها نشان می‏دهد که زنان سرپرست خانوار در مقایسه با زنان دیگر، از به‏زیستی روا‏ن‏شناختی و امیدواری پایینی برخوردارند (نصیری، غفاری، جهانگیری و دیگران،1395؛ رزمی سوها،1394)، همچنین، تعداد زیادی از زنان سرپرست خانوار را، زنان تحت حمایت کمیته امداد امام (ره) تشکیل می‏دهند که جزو اقشار آسیب‏پذیر جامعه هستند و در معرض انواع مشکلات و فشارهای روانی هستند. با توجه به مطالب ذکر شده و نیز فقدان پژوهش کافی در این زمینه، این مسئله احساس شد که آیا امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‏شده، به‏زیستی روان‏شناختی را در زنان سرپرست خانوار پیش‏بینی می‏کنند؟ چراکه اگر عوامل مؤثر در پیش‏بینی به‏زیستی روان‏شناختی آنان شناسایی شود می‏توان راهکارها و مداخله‌های مناسب جهت افزایش به‏زیستی روان‏شناختی آنان پیدا کرد در غیر این صورت، دیگر نمی‏توانند انسان بانشاط، نیرومند و توانا در انجام مسئولیت‏های مهم خود مثل فرزند پروری سالم باشند لذا، باید شاهد آسیب دیدن و ازهم‌پاشیده شدن کانون گرم خانواده‏های بسیاری از آن‏ها و درنتیجه مشکلات بیشتر در جامعه باشیم که جبران این آسیب‏ها، نیازمند صرف هزینه‏های زیاد درمانی، اقتصادی و اجتماعی است. لذا، هدف پژوهش حاضر، پیش‏بینی به‏زیستی روان‏شناختی بر اساس امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‏شده در زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیته امداد امام (ره) است.

 روش پژوهش

 روش پژوهش، توصیفی و از نوع همبستگی است. جامعه آماری این پژوهش کلیه 1،250 نفر زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیته امداد امام (ره) در سال 1396 شهرستان سنقر است. ملاک‏های ورود به پژوهش، شامل داشتن حداقل سطح تحصیلات پنجم ابتدایی و حداقل مدت یک سال سرپرست خانوار بودن و؛ ملاک‏های خروج شامل سن شرکت‏کننده بیشتر از 50 سال و کمتر از 20 سال نباشد و تحت حمایت خانواده پدری خود یا خانواده شوهر نباشند، بود. جهت انتخاب گروه نمونه، از میان جامعه آماری، تعداد 150 نفر، به روش نمونه‏گیری در دسترس انتخاب شدند.

به‌منظور جمع‏آوری داده‏ها، بعد از احساس مسئله اصلی پژوهش، کسب مجوز پژوهش از اداره کل کمیته امداد امام (ره) استان کرمانشاه و مطالعه‏ی کافی در مورد متغیرهای پژوهش، ابزارهای معتبر سنجش متغیرها تهیه شد. جهت اجرای پژوهش، با مراجعه به کمیته امداد امام (ره) شهرستان سنقر، هدف از اجرای پژوهش و رعایت اصول اخلاقی برای مدیریت، حراست و مشاور و مددکار شرح داده شد. بعد از موافقت آنان، به مدت یک ماه، برای زنان سرپرست خانواری که در کارگاه‌های آموزشی شرکت می‏کردند یا به کمیته امداد مراجعه می‏‏کردند، هدف از اجرای پژوهش برای آن‌ها بیان می‏شد. سپس، با توجه به ملاک‏های ورود و خروج پژوهش، از میان افرادی که تمایل به شرکت در پژوهش داشتند، 150 نفر به روش نمونه‏گیری در دسترس انتخاب شدند. سپس، در اتاق مشاوره، توضیح کامل در مورد پرسشنامه‏ها و نحوه‏ی تکمیل آن‌ها به شرکت‏کنندگان ارائه می‏شد. سپس پرسشنامه‌ها را در اختیار آن‌ها قرار داده و به آن‌ها وقت کافی جهت پاسخ دادن داده می‏شد. بعد از جمع‌آوری و تصحیح پرسشنامه‏ها، به کمک متخصص آمار، نمرات خام به نمره بهنجار تبدیل شد. در این پژوهش اصول اخلاقی پژوهش ازجمله رضایت آگاهانه جهت شرکت در پژوهش؛ رازداری و محرمانه بودن هویت و اطلاعات آزمودنی‏ها؛ رعایت صداقت و امانت علمی؛ آگاهی آزمودنی‏ها از اهداف پژوهش؛ اطمینان از بی‏خطر بودن پژوهش برای آزمودنی‏ها؛ تکریم شخصیت و شأن و منزلت انسانی آزمودنی‏ها و قدردانی از همکاری آن‌ها رعایت گردید. برای تجزیه‌وتحلیل داده‏ها، از روش همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه به روش هم‌زمان و نرم‌افزار 20 spss استفاده شد. جهت سنجش متغیرها از ابزارهای زیر استفاده شد:

پرسش‏نامه به‏زیستی روان‏شناختی^[33]: یک ابزار خودگزارشی 84 سؤالی است کهتوسط ریف (1995) برای سنجش 6 بعد به‏زیستی روان‏شناختی شامل: پذیرش خود، رابطه مثبت با دیگران، خودمختاری، داشتن هدف در زندگی، رشد فردی و تسلط بر محیط تهیه شده است. این آزمون در یک پیوستار 6 درجه‏ای از (کاملاً مخالفم؛ نمره 1 تا کاملاً موافقم؛ نمره 6) پاسخ داده می‏شود. دامنه نمره هر بعد از مقیاس از 14 تا 84 در تغییر است. مجموع نمرات این 6 عامل به‌عنوان نمره کلی به‏زیستی روان‏شناختی محاسبه می‏شود. نمره‌ی بالاتر بیانگر به‏زیستی روان‏شناختی بالاتر است. ارزیابی روان‏سنجی از پرسش‏نامه به‏زیستی روان‏شناختی ریف، همسانی درونی عالی از 86/0 تا 93/0 را برای شش حوزه نشان داده است. به‌علاوه، تمام حوزه‏های اعتبار سازه خوب با ضریب همبستگی 25/0 تا 73/0 نشان دادند (فایرکلوز، 2017). در پژوهش حاضر نیز، ضریب پایایی با روش آلفای کرونباخ برای مقیاس کلی، 84/0 و برای خرده ‌مقیاس‌های پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، تسلط بر محیط، زندگی هدفمند و رشد شخصی به ترتیب 72/0، 77/0، 78/0، 77/0، 71/0 و 78/0 به‌دست‌آمده است.

 مقیاس چندبعدی حمایت اجتماعی ادراک‏شده^[34]: این مقیاس یک ابزار 12 سؤالی با سه خرده مقیاس (هرکدام دارای 4 سؤال) است که میزان حمایت اجتماعی ادراک‏شده‏ی فرد را از سه منبع «خانواده»، «دوستان» و «دیگران مهم در زندگی» در یک مقیاس 7 درجه‏ای لیکرت، از به‌شدت مخالف (نمره 1) تا به‌شدت موافق (نمره 7) می‏سنجد که توسط زیمت، داهلم، زیمت و فارلی^[35] (1988) تهیه شده است. دامنه نمره کل مقیاس از 12 تا 84 در تغییر است. برای به دست آوردن نمره‏ی کل این مقیاس، نمره‏ی همه‏ی سؤال‏ها باهم جمع شده و بر تعداد آن‏ها (12) تقسیم می‏شود. نمره کل بالا، میزان بالای حمایت اجتماعی ادراک‏شده و نمره پایین، ضعف در حمایت اجتماعی ادراک‏شده را نشان می‏دهد (ایکسو، زاهو، ایکسو و همکاران^[36]، 2017).

ایکسو و همکاران (2017) ضریب اعتبار این مقیاس را با روش آلفای کرونباخ، 95/0 گزارش کردند. پاتکی[37] (2016) ضریب اعتبار زیر مقیاس‌های خانواده، دوستان و افراد مهم زندگی را به روش آلفای کرونباخ به ترتیب 91/0، 89/0 و 91/0 گزارش کرده است.

 در ایران، عدل، شفیع‌آبادی و پیرانی (1395) در پژوهش خود، ضریب اعتبار را با روش آلفای کرونباخ برای زیر مقیاس‏های خانواده، دوستان و افراد مهم زندگی را به ترتیب 87/0، 91/0 و 92/0 به دست آوردند. همچنین آقایوسفی و همکاران (1395) ضریب اعتبار را با روش آلفای کرونباخ پایایی پرسشنامه برای نمره کلی حمایت اجتماعی ادراک‌شده و هر سه بعد حمایت اجتماعی دوستان، خانواده و افراد مهم زندگی به ترتیب 94/0، 89/0، 90/0 و 90/0 گزارش کرده‏اند.

در پژوهش حاضر نیز، ضریب پایایی با روش آلفای کرونباخ برای نمره کلی حمایت اجتماعی ادراک‌شده 88 /0 و برای سه بعد حمایت اجتماعی خانواده، دوستان و افراد مهم زندگی به ترتیب 89/0، 88/0، 86/0 به دست آمد.

پژوهش‏های مختلف، روایی مناسب مقیاس چند‏بعدی حمایت اجتماعی ادراک‏شده را مورد تائید قرار داده‏اند (ایکسو و همکاران، 2017؛ وونگ‏پاکاران، وونگ‏پاکاران و راکتراکول^[38]، 2011).

مقیاس امیدواری بزرگ‌سالان^[39]: این پرسشنامه یک مقیاس 12 سؤالی است که برای ارزیابی میزان امیدواری در افراد بالای 15 سال توسط اشنایدر و همکاران (۱۹۹۱) تهیه شده است. از 12 سؤال پرسشنامه، ۴ سؤال برای سنجش تفکر عاملی، ۴ سؤال برای سنجش تفکر راهبردی است و ۴ سؤال هم انحرافی است. شیوه نمره‏گذاری آن بر اساس طیف لیکرت 8 درجه‏ای (از کاملاً مخالف نمره 1 تا کاملاً موافق نمره 8) است. نمره‏گذاری سؤالات انحرافی (3، 5، 7 و 11) که برای افزایش دقت آزمون است حذف می‏شود، بنابراین دامنه‏ی نمرات بین 8 تا 64 است (کرمانی، خداپناهی و حیدری،1390).

 لوپز و اشنایدر^[40] (2009)، ضریب اعتبار این مقیاس را با روش آلفای کرونباخ 74/0 تا 84/0 و با روش بازآزمایی 80/0 گزارش کرده‌اند. در پژوهشی که گلزاری (1386) بر روی 660 دانش‌آموز دختر در تهران انجام داد، پایایی مقیاس امید اشنایدر با روش همسانی درونی موردبررسی قرار گرفت و ضریب آلفای کرونباخ 89/0 به دست آمد (بیجاری، قنبری‏هاشم‏آبادی و آقامحمدیان‏شعرباف، 1388). کرمانی و همکاران (1390) در بررسی ویژگی‏های روان‏سنجی مقیاس امید اشنایدر، ضریب اعتبار این مقیاس را با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 86/0 و از طریق بازآزمایی 81/0 به دست آوردند.

در پژوهش حاضر نیز، ضریب پایایی مقیاس امیدواری بزرگ‌سالان با روش آلفای کرونباخ، 84/0 به دست آمد.

هماهنگی سؤالات این مقیاس با نظریه امید اشنایدر، نشان‌دهنده روایی محتوایی^[41] خوب آن است. در روایی هم‌زمان، اشنایدر و همکاران (1991) همبستگی این مقیاس را با مقیاس افسردگی بک 44/0- گزارش کرده‏اند. بررسی روایی هم‌زمان با محاسبه‏ی همبستگی این مقیاس با مقیاس افکار خودکشی، حمایت اجتماعی ادراک‌شده و معنا، بیانگر رابطه‏ی منفی بین نمرات مقیاس امید با نمرات مقیاس افکار خودکشی و رابطه مثبت با نمرات مقیاس‏های حمایت اجتماعی ادراک‌شده و معنا در زندگی بود (کرمانی و همکاران،1390).

 یافته‌ها

داده‌های توصیفی

بررسی توصیفی ویژگی‌های جمعیت شناختی به شرح زیر است:

 جامعه آماری پژوهش حاضر، شامل کلیه زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیته امداد امام (ره) در سال 1396 شهرستان سنقر بود که تعداد آن‌ها برابر 1،250 نفر است. حجم نمونه آماری برابر با 150 نفر بود. دامنه‏ی سنی شرکت‌کنندگان بین 20 و 50 سال بود. تحصیلات آن‌ها از پنجم ابتدایی تا کارشناسی را شامل می‌شد. افراد نمونه تحت حمایت خانواده پدری خود یا خانواده شوهر نبودند.

همان‏طور که مشاهده می‏شود نمره کمینه و بیشینه و میانگین و انحراف استاندارد شرکت‌کنندگان در متغیر به‏زیستی روان‏شناختی به ترتیب 18، 71، 26/42 و 43/13 در حمایت اجتماعی ادراک‌شده، 16، 68، 76/37 و 96/11 و در امیدواری 16، 61، 58/31 و 75/9 بود. میانگین و انحراف استاندارد زیرمقیاس روابط مثبت با دیگران در به‏زیستی روان‌شناختی و زیرمقیاس خانواده در حمایت اجتماعی ادراک‌شده بیشتر از سایر متغیرهاست.

داده‌های استنباطی

جدول 2. نتایج ضریب همبستگی بین امیدواری و مؤلفه‏های به‏زیستی روان‏شناختی

جدول 2 ضریب همبستگی بین امیدواری و به‏زیستی روان‏شناختی را نشان می‏دهد. همان‏گونه که مشاهده می‏شود، مقدار ضریب همبستگی پیرسون بین امیدواری، مقیاس کل به‏زیستی روان‏شناختی و مؤلفه‏های آن یعنی تسلط بر محیط، پذیرش خود، هدفمندی در زندگی، روابط مثبت با دیگران، خودمختاری و رشد فردی به ترتیب برابر است با 531/0، 489/0،501/0،541 /0، 547/0، 488/0 و 455/0 بوده و این مقادیر در سطح 01/0P< معنادار می‏باشند، لذا فرض صفر مبنی بر عدم وجود رابطه بین امیدواری و مؤلفه‏های به‏زیستی روان‏شناختی رد و فرض پژوهش پذیرفته می‏شود؛ یعنی بین امیدواری و به‏زیستی روان‏شناختی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

جدول 3. نتایج ضریب همبستگی بین مؤلفه‏های حمایت اجتماعی ادراک‌شده و به‏زیستی روان‏شناختی

جدول 3. ضریب همبستگی بین مؤلفه‏های حمایت اجتماعی ادراک‌شده و به‏زیستی روان‏شناختی را نشان می‏دهد همان‏گونه که مشاهده می‏شود، مقدار ضریب همبستگی بین مقیاس کل حمایت اجتماعی ادراک‌شده و زیرمقیاس‏های خانواده، دوستان و افراد مهم با به‏زیستی روان‌شناختی به ترتیب برابر است با 750/0، 743/0، 679/0، 680 /0 بوده و این مقادیر در سطح 01/0P< معنادار می‏باشند، لذا فرض صفر مبنی بر عدم وجود رابطه بین حمایت اجتماعی ادراک‌شده و به‏زیستی روان‌شناختی رد و فرض پژوهش پذیرفته می‏شود؛ یعنی بین حمایت اجتماعی ادراک‌شده و به‏زیستی روان‏شناختی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

جدول 4. نتایج تحلیل رگرسیون متغیرهای به‏زیستی روان‏شناختی،حمایت اجتماعی ادراک‌شده و امیدواری

جدول 4 نتایج تحلیل رگرسیون متغیرهای به‏زیستی روان‏شناختی، امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‌شده را نشان می‏دهد. همان‏گونه که مشاهده می‏شود، ضریب همبستگی چندگانه میان متغیرهای پیش‌بین با به‏زیستی روان‏شناختی برابر 772/0 بوده و امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‌شده 596/0 از تغییرات به‏زیستی روان‏شناختی را تبیین می‏‏کنند.

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف پیش‏بینی به‏زیستی روان‏شناختی بر اساس امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‌شده در زنان سرپرست خانوار کمیته امداد امام (ره) شهرستان سنقر انجام شد. زنان سرپرست خانوار، به دلیل محرومیت‌ها و محدودیت‌های فراوانی همچون محرومیت از نیازهای اقتصادی (خوراک، پوشاک، مسکن ...)، محرومیت از نیازهای فرهنگی (داشتن توانایی، مهارت یا فرصت شغلی، تحصیلات ...)، محرومیت از نیازهای اجتماعی (داشتن اعتبار و نفوذ در بین دیگران، ارتباط با اطرافیان و اعتماد به آن‏ها) و محرومیت از نیازهای سیاسی (احساس عدالت و امنیت) جزو اقشار آسیب‌پذیر جامعه‌اند و بیشتر از سایر گروه‌ها در معرض آسیب‌های روانی هستند (آزاده و تافته،194). نتایج تحلیل داده‏ها به روش همبستگی و تحلیل رگرسیون نشان داد که میان امیدواری و به‏زیستی روان‏شناختی رابطه‏ی مثبت و معنا‏داری وجود دارد؛ به این معنا که با افزایش امیدواری، به‏زیستی روان‌شناختی نیز افزایش می‏یابد. این یافته‏ها با نتایج پژوهش‏های بهادری و همکاران (1390)؛ دانستان و همکاران (2017)؛ ناک (2017)؛ نابی و همکاران (2016) و کاتو و اشنایدر[42] (2005) هماهنگ است. در تبیین این یافته‏ها می‏توان گفت که امید نیرویی هیجانی است که تخیل را به سمت موارد مثبت هدایت می‏کند، به انسان‌ها انرژی می‌دهد، آن‌ها را مجهز می‏کند تا برای کار و فعالیت آماده شوند، به ما انعطاف‏پذیری، نشاط و توانایی خلاصی از ضرباتی می‌دهد که زندگی به ما تحمیل می‌کند و باعث افزایش رضایت از زندگی و تاب‌آوری می‌شود. لذا، کارکرد امید در زندگی به‌عنوان یک مکانیسم حمایتی است؛ بنابراین برخورداری زنان سرپرست خانوار از امیدواری، سبب کاهش ناامیدی، افسردگی و اضطراب و درنهایت افزایش به‏زیستی روان‏شناختی در زنان می‌شود و فقدان آن، تاب‌آوری فرد را کاهش داده و او را در برابر ناملایمات زندگی آسیب‌پذیر می‏کند (بهادری‏خسروشاهی و هاشمی‏نصرت‏آباد،1390؛ بهاری،1393).

 همچنین، میان حمایت اجتماعی ادراک‌شده و به‏زیستی روان‏شناختی رابطه‏ی مثبت و معنا‏داری وجود دارد؛ به این معنا که با افزایش حمایت اجتماعی ادراک‌شده، به‏زیستی روان‏شناختی نیز افزایش می‏یابد. این یافته‏ها با نتایج پژوهش‏های انجام‌شده داخلی مثل گودرز و همکاران،1394؛ رنجبر و همکاران،1394؛ شعبانی و همکاران،1391؛ زائری و همکاران، 1395؛ کاکابرایی و همکاران،1391 و پژوهش‌های خارجی انجام‌شده مثل کالپانا، 2016؛ سانیال و همکاران،2016؛ کاتی و سیسیلیا[43]،2016؛ دی یو و دیگران[44]،2015؛ سوود و بخشی،2012؛ اوکاوا و همکاران، 2011؛ هماهنگ است. در تبیین این یافته‏ها می‏توان گفت کسانی که از حمایت اجتماعی برخوردارند احساس می‏کنند که کسی دوستشان دارد، به آن‌ها اهمیت داده می‏شود، دیگران آن‌ها را افراد محترم، باارزش و باعزت به شمار می‏آورند و خود را بخشی از شبکه اجتماعی نظیر خانواده یا سازمان‌های اجتماعی می‏دانند که می‏تواند منبع کمک‌های مادی و معنوی و خدمات دوجانبه به هنگام نیاز باشد (سارافینو و اسمیت^[45]، 2016). حمایت اجتماعی نه‌تنها هنگام فشار روانی بسیار یاری کننده است، بلکه به هنگام آرامش نسبی نیز مفید واقع می‏شود. حمایت اجتماعی به فرد احساس امنیت و اعتمادبه‌نفس می‏دهد تا رویکردهای جدید را بسنجد و مهارت‌های مقابله‏ای بیشتری را کسب کند. نتایج پژوهش‏ها، نشان می‏دهد که زنانی که در شبکه‌های حمایتی قرار دارند، کمتر افسرده‏اند و عمدتاً سلامت روانی بهتری نسبت به افراد فاقد چنین شبکه‌های حمایتی نشان می‏دهند. اعتقاد براین است که حمایت اجتماعی از جانب دوستان، خانواده و سایر افراد منجر به کاهش فشار روانی در افراد می‏شود و توانایی آن‌ها را برای مقابله با مشکلات افزایش می‏دهد. لذا، آسیب‏پذیری جسمانی و روان‏شناختی این زنان، به‌موازات افزایش حمایت اجتماعی کاهش می‏یابد؛ به این معنا که حمایت اجتماعی سپری است برای آن‌ها در مقابل آشفتگی‏های زندگی در دنیایی پیچیده (سارافینو و اسمیت، 2016).

در پاسخ به مسئله‌ی پژوهش که آیا حمایت اجتماعی ادراک‌شده و امیدواری، به‏زیستی روان‏شناختی را در زنان سرپرست خانوار پیش‌بینی می‏کنند؟ با توجه به نتایج تحلیل رگرسیون می‏توان گفت که این دو متغیر می‏توانند 60% از تغییرات به‏زیستی روان‏شناختی را تبیین ‏‏کنند.

در تبیین کلی از یافته‏های پژوهش حاضر، می‏توان گفت زنانی که از امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‌شده بیشتری برخوردار هستند، دارای به‏زیستی روان‌شناختی بالاتری می‏باشند؛ این عامل مهم باعث می‌شود آن‌ها احساس استقلال، شایستگی و توانایی در مدیریت محیط پیرامون خود کنند، بر اساس افکار، احساسات و باورهای خود تصمیم بگیرند و توانایی مقابله با فشارهای اجتماعی داشته باشند، احساس رشد مداوم و خودکارآمدی داشته و نسبت به تجارب جدید پذیرا باشند، روابط گرم، رضایت‌بخش و قابل‌اعتماد با دیگران برقرار کنند، قادر به همدلی، دریافت و ارائه محبت و ایجاد صمیمیت باشند، برای تلاش‌ها و چالش‌های زندگی خود، معنا و هدفی پیدا کنند، نگرش مثبت به خود و زندگی گذشته خویش داشته باشند و احساس تسلط و شایستگی در مدیریت محیط پیرامون و تغییر آن داشته باشند (جمالی و همکاران،1392).

ولی زنانی که از امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‏شده کمتری برخوردار هستند، دارای به‏زیستی روان‏شناختی پایین‏تری می‏باشند، بنابراین، در مورد انتظارات و ارزیابی دیگران نگران هستند، در تصمیم‏گیری‏های مهم، بر قضاوت‏های دیگران تکیه کرده و با فشارهای اجتماعی جهت تفکر و عمل به روش‏های خاصی همنوایی می‏کنند. آن‌ها احساس رکود شخصی، بی‌حوصلگی و بی‌علاقگی به زندگی دارند، روابط نزدیک و قابل‌اعتماد کمی با دیگران دارند. این زنان، گرم بودن، پذیرا بودن و اهمیت دادن به دیگران را مشکل می‌بینند، در روابط میان فردی منزوی و ناامید هستند و تمایلی به توافق برای حفظ روابط عاطفی مهم با دیگران ندارند، فاقد حس معنا در زندگی هستند، اهداف یا مقاصد کمی در زندگی گذشته یا آینده خود می‏بینند و چشم‌انداز و یا باورهایی که معنای زندگی ایجاد کنند ندارند، از خود احساس نارضایتی می‏کنند و نسبت به آنچه در زندگی گذشته خود رخ‌داده است ناامیدند، در مدیریت امور روزمره مشکل‌دارند، احساس عدم توانایی برای تغییر و یا بهبود زمینه‏های جانبی دارند، از فرصت‏های موجود ناآگاه‏اند و فاقد حس کنترل برجهان بیرونی هستند (جمالی و همکاران،1392).

 لذا می‏توان گفت که امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‌شده، می‏توانند به‏زیستی روان‏شناختی را پیش‏بینی کنند و فاکتورهای مهمی در مقابله مثبت و مؤثر با مشکلات زندگی و حفظ و بهبود به‏زیستی روان‏شناختی زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیته امداد امام (ره) ‏باشند. لذا شایسته است نهادهایی مثل کمیته امداد امام (ره) که با زنان سرپرست خانوار در ارتباط هستند، سعی در فراهم نمودن و تقویت حمایت اجتماعی و امیدواری این زنان داشته باشند. امید است در مداخلات درمانی، این دو عامل مهم، مورد توجه درمانگران قرار گیرد.

پژوهش حاضر علیرغم نتایج به‌دست‌آمده، دارای محدودیت‏هایی بود ازجمله؛ این‏که فقط بر روی زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیته امداد امام (ره) شهرستان سنقر صورت گرفته است، لذا در تعمیم نتایج آن به دیگر گروه‏ها باید احتیاط شود. اکثریت افراد شرکت‏کننده، دارای سطح تحصیلات زیر دیپلم بودند. این عامل در فهم دقیق سؤالات و میزان دقت پاسخ‏های شرکت‏کنندگان بی‌تأثیر نبوده است. جمع‌آوری اطلاعات در یک محدوده‌ی زمانی و به‌طور مقطعی، در نتایج پژوهش بی‏تأثیر نبوده است و ازآنجاکه روش پژوهش از نوع همبستگی است، نتیجه‏گیری علّی ممکن نیست.

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده و نیز بر اساس محدودیت‌های پژوهش، پیشنهاد می‏شود در پژوهش‏های آینده سعی شود در جامعه زنان سرپرست خانوار، رابطه‏ی متغیرهای دیگری مثل سبک‏های مقابله‏ای و تاب‏آوری با به‏زیستی روان‏شناختی بررسی شود. اثر‏‏بخشی امید درمانی یا معنا درمانی گروهی روی زنان سرپرست خانوار بررسی شود تا شاهد میزان اثربخشی این مداخلات درمانی بر به‏زیستی روان‏شناختی آن‌ها بود؛ و نیز نقش امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‏شده در پیش‏بینی به‏زیستی روان‏شناختی جوامع آماری دیگر مثل بیماران صعب‌العلاج بررسی شود.