در برخی آیات قرآن کریم از واژه‌های «سماء و سماوات»، سخن به میان آمده است. نگاه مفهومی به لفظ سماء در این آیات، افقهای اعجازی تازه‌ای پیش روی مخاطب کلام الهی می‌گشاید. نگارنده به بررسی این واژه در آیات قرآن کریم از بُعد مفهومی پرداخته و حالت‌های متفاوت و معانی ثانویه آن را موشکافی کرده است؛ تا گامی در جهت شناخت جنبه‌ای از جوانب اعجازی این اقیانوس بیکران وحیانی برداشته باشد. پژوهش حاضر بیان‌گر آن است که معانی سقف، ابر، باران، آسمان بهشت و جهنم و آسمان بالای زمین از دلالت‌های ثانوی واژه قرآنی سماء است و ارتباط دقیقی میان این واژه با معانی فوق وجود دارد. بافت زبانی این واژه، توجّه در ذات و نه صرفاً مجرّد بالا بودن آن را به خواننده منتقل می‌کند و همنشینی این واژه با واژگان دیگر، علاوه بر بیان مفاهیم خاصّی همچون گستردگی مُلک و خضوع آن در برابر پروردگار، سبب خلق مفاهیم جدید مبتنی بر تشبیه‌ها و استعاره‌های حاصل از آن شده است. روش تحقیق، به صورت کتابخانه‌ای و مبتنی بر تجزیه و تحلیل داده‌ها می‌باشد
Revision of Concept of words "Sama" (welkin) in the Holy Qur'an
نویسندگان [English]
seyyed Morteza Hosseini
Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, Islamic Azad University in Birjand, Iran.
چکیده [English]
The words “samā’” (welkin) and “samāwāt” (welkins) occur in some Quranic verses. A deep glance at this term may open new horizons of miraculous aspect of the Holy Quran. In this survey, the author looks at the word conceptually and analyzes the different structures and meanings for the purpose of recognizing a miraculous aspect of such a divine infinite ocean, i.e. the holy Quran. The search argues that some meanings like "Roof", "Cloud", "Rain", "Heaven and Hell Welkin" and the "Sky of the Earth" are referred as the secondary meanings of the Quranic term: “samā’” and there is a close connection between it and those meanings. The linguistic context of this word, however, especially conveys its quiddity and not merely the concept of "Up". Regarding to the syntagmatic relation of the word with others, in addition to the concepts of “majesty of the universe” and “its total submission to The Lord”, implies new concepts based on its metaphors and similes. The paper methodologically is based on library research and data analysis
کلیدواژه‌ها [English]
Sama (welkin), context, Implication Science, Rhetoric science
مراجع
قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
ابن انباری، محمد (1981م)، المذکّر والمؤنّث، المحقق: محمد عبد الخالق عضیمة، مصر: وزارة الأوقاف.
ابن درید، محمد (1344ق)، جمهرة اللغة. حیدرآباد الدکن: مطبعة مجلس دائرة المعارف الکائنة.
ابن سیده، علی (بی‌تا)، المخصّص. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن عاشور، محمد الطاهر (1984م)، تفسیر التحریر و التنویر. تونس: الدار التونسیة للنشر.
ابنعطیه، عبدالحق (1422ق)، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق: عبدالسلام عبدالشافى محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن فارس، احمد (1979م)، معجم مقاییس اللغة. تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، بی‌جا: دار الفکر.
ابن قتیبه، عبدالله (1978م)، تفسیر غریب القرآن. تحقیق: السید احمد صقر، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن قتیبه، عبدالله (1973م)، تأویل مشکل القرآن. شرحه: السید احمد صقر، بی‌جا: بینا.
ابن قتیبه، عبدالله (1384ش)، تأویل مشکل القرآن. ترجمه: محمد حسن بحری بینا باج،مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ابن منظور، محمد (1405ق)، لسان العرب. قم: نشرأدب الحوزة.
ابوعبیده، مَعمَر بن المُثنّی (1988م)، مَجاز القرآن. علّق علیه: د. محمد فؤاد سزکین، قاهره: مکتبة الخانجی.
ابوعلی فارسی، حسن (1999م)، التکملة. تحقیق: کاظم بحر المُرجان، ط2، بیروت: عالم الکتب.
ابوالفتوح رازى، حسین (1408ق)، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن. تحقیق: د. محمد جعفر یاحقى و د. محمد مهدى ناصح، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى.
ازهری، محمد بن احمد (بی‌تا)، تهذیب اللغة. تحقیق: احمد عبدالعلیم البردونی، بی‌جا: الدار المصریة.
بهارزاده، پروین (1389ش)، «وجوه و مصادیق واژه‌هاى ماء و سماء در قرآن»، سفینه، سال7، ش27، صص55-69.
بیضاوی، عبدالله (بی‌تا)، أنوار التنزیل. بیروت: دار الفکر.
جوادی آملی، عبدالله (1385ش)، تفسیر تسنیم. تحقیق: احمد قدسی، ویرایش: علی اسلامی، چ5، قم: مرکز نشر اسراء.
جوهری، اسماعیل (1990م)، الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة). تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، ط4، بی‌جا: دار العلم للملایین.
حسینی، بی بی حکیمه و مریم نخعی (1395ش)، «اعجاز ادبی قرآن در معناشناسی واژه سماء»، نخستین همایش ملّی واژه‌پژوهی در علوم اسلامی، دانشگاه یاسوج.
دامغانی، حسین (1980م)، قاموس القرآن أو إصلاح الوجوه و النظائر فی القرآن. حقّقه: عبدالعزیز سیّد الأهل، ط3، بی‌جا: دار العلم للملایین.
راغب اصفهانی، حسین (بی‌تا)، المفردات فی غریب القرآن. تحقیق: محمد سیّد کیلانی، بیروت: دار المعرفة.
رشید الدین میبدى، احمد (1371ش)، کشف الأسرار و عدة الأبرار. تحقیق: على اصغر حکمت، چ5، تهران: انتشارات امیر کبیر.
زرکشی، محمد (بی‌تا)، البرهان فی علوم القرآن. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: مکتبة دار التراث.
زمخشری، محمود (بی‌تا)، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. تحقیق: عبدالرزاق مهدی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
شمسان، ابراهیم سلیمان رشید (1424ق)، «حول بحث السماء بین التذکیر والتأنیث»،مجلة العرب، السنة 39، ذوالقعدة و ذوالحجة، الجزء 5 و 6، صص 356-359.
طبرسی، فضل بن حسن (1995م)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن. حقّقه: لجنة من العلماء، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبری، محمد (2001م)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن. تحقیق: د. عبدالله بن عبدالمحسن التُرکی، بی‌جا: دار هجر.
طوسى، محمد (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن. مصحّح: احمد حبیب عاملى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
عبدالباقی، محمد فؤاد (1364ق)، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم. قاهره: دار الکتب المصریة.
عبدالقاهر جرجانی (2004م)، دلائل الإعجاز. تعلیق: محمود محمد شاکر، ط5، قاهره: مکتبة الخانجی.
فیروزآبادی، محمد (2005م)، القاموس المحیط. تحقیق: مکتب تحقیق التراث فی مؤسسة الرسالة. ط8، بیروت: مؤسسة الرسالة.
فیروزآبادی، محمد (بی‌تا)، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز. تحقیق: محمد علی النجار، بیروت: المکتبة العلمیة.
قرشی، سید علی اکبر (1384ش)، قاموس قرآن. چ10، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
قرطبی، محمد (بی‌تا)، الجامع لأحکام القرآن. صحّحه: هشام سمیر البخاری، بی‌جا: دار عالم الکتب.
لاشین، عبدالفتاح (1983م)، صفاء الکلمة. ریاض: دار المریخ.
لاشین، عبدالفتاح (1980م)، التراکیب النحویة من الوجهة البلاغیة عند عبدالقاهر. ریاض: دار المریخ.
دایرة المعارف بزرگ اسلامی (1383ش)، «آسمان در فرهنگ اسلامی»، محمد مجتهد شبستری، ج1، ش208، چاپ پنجم، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
مصطفوی، حسن (1385ش)،التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
معرفت، محمد هادى (بی‌تا)، «اقتراح»، پژوهشهاى قرآنى، مشهد، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، ش21-22.
مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه. ج2، چ8، 1370ش* ج21، چ8، 1371ش* ج22، 1363ش، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
نجماوی، أحمد صالح حمید (2003م)، السماء و الأرض فی القرآن الکریم دراسة دلالیة للألفاظ و التراکیب. استاد راهنما: د. محیی الدین توفیق ابراهیم، کلیة الآداب، جامعة الموصل.
نکونام، جعفر (1384ش)، «معناشناسی توصیفی سماوات در قرآن»، پژوهش دینی، ش 9، صص63-84.
