1استادیار گروه قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.
2دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان
چکیده
ابواحمد عسکری از بزرگترین ادبا، لغویون و محدّثان سنی مذهب قرن چهارم است. آثار و تألیفات او دارای جایگاهی رفیع درحوزۀ علوم اسلامی است. با توجه به مذهب ابو احمد عسکری، جایگاه او در کتب حدیثی شیعه قابل‌توجه و در خور بررسی است. این نوشتار تلاش می‌کند پس از معرفی کوتاهی از این اندیشمند به بررسی حضور، جایگاه و گونه‌شناسی استناد به وی در آثار شیعی بپردازد. از این میان توجه به جایگاه و مرویات مهم وی در آثار شیخ صدوق (هم عصر/ مروی عنه) که آغازگر استناد به او در بین شیعیان می‌باشد و نیز سید ابن طاوس (از پسینیان) قابل‌توجه است. با این حال نوع رویکرد سید‌بن‌طاووس به آثار ابواحمد همان رویکرد صدوق به وی بودهاست. روایات این عالم بی‌تعصب و آزاد اندیش اهل‌تسنن از بهترین مستندات استفاده شده در ردیه‌های شیعی و مجادلات کلامی و نیز اثبات صدور و شرح چند خطبه از نهج البلاغه به ویژه خطبه شقشقیه بوده است. او از معدود عالمان اهل تسنن است که هم خطبۀ شقشقیه را نقل کرده و هم به شرح فقه الحدیثی آن به‌طور تفصیلی پرداخته است. عسکری را با این پیشینه می‌توان در زمره متشیعان برشمرد. این نوشتار ابطال دو گزارش «شیعه بودن» و«ضد شیعه بودن» ابواحمد عسکری را نیز روشن می‌کند.
تازه های تحقیق
ابواحمد عسکری از بزرگترین محدثان و ادیبان قرن چهارم در عسکر مکرم به‌واسطۀ تنوع دانش، آزاد اندیشی و حُب اهل‌بیت در همان دورۀ خود موردتوجه شیخ صدوق، محدث بزرگ شیعه در قرن چهارم، قرار گرفت. صدوق هم در مشافهۀ حضوری و هم در استفاده از کتب او چون الزواجراحادیثی گرانقدر از این عالِم سنی را به حوزۀ شیعی و امامیه منتقل نمود و بیشتر به‌واسطۀ صدوق و بعدها تا حدی از طریق طبری و سید ابن طاووس این اندوخته به مجامع روایی شیعه راه پیدا نمود. احادیث منقول از عسکری در مباحث تفسیری، فضائل نویسی، ردیه نویسی و فقهی شیعیان مورد استناد قرار گرفته و سهم عظیمی در انتقال این میراث بر عهدۀ شیخ صدوق بوده است. مذهب غیر شیعی عسکری از یک سو و علاقه و ارادت او به ائمۀ اطهار از سوی دیگر؛ موجب توجه به روایات وی شده؛ هرچند درسده‌های بعد این احادیث علاوه بر کتب فضایل در کتب تفسیری شیعه نیز راه یافته و حتی مستند آرای فقهی عالمان شیعی هم قرار گرفته است. می‌توان ادعا نمود میراث حدیثی ابواحمد عسکری در منابع شیعی صرفاً و نوعاً توسط صدوق به این کتب منتقل و در بسیاری از موارد فارغ و یا حتی غافل از مذهب نویسنده مورد استناد قرار گرفته است.
1Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, Kashan University, Kashan, Iran.
2PhD student in Quranic and Hadith Sciences, Kashan University
چکیده [English]
Abu Ahmad Askarī was one of the greatest Sunni commentators and scholars in the 11th century. His works rank a great place in the area of Islamic Sciences. Considering his school of thought, his place in Shi’a hadith books is significant and worthy of investigation. This article aims to briefly introduce this scholar and examine the works attributed to him by Shi’a sources. In this regard, it’s necessary to consider his major works narrated by Sheikh Sadūq, who firstly referred to Abu Ahamd’s works, as well as Sayed bin Tāwūs. However, the approach adopted by Ibn Tāwūs to Abu Ahmad’s works was the same as Sheikh Sadūq’s. The narrations of this free-thinking and unbiased Sunni scholar are examples of the best documents to response the misconceptions raised against Shi’a, especially proving sermons of Nahj Al-Balaghah to Imam Ali (as) such as the sermon Sheqsheqīyah. He is one of the few Sunni scholars who quoted Sheqsheqīyah and explained it in detail as well. Thus, he may be recognized as a Shi’a-oriented scholar. This paper also proves the annulment of two reports about Abu Ahmad, as “Shi’a” or “anti-Shi’a.” .
کلیدواژه‌ها [English]
Abu Ahmad Askarī, Sheikh Sadīq, Sayed Bin Tāwūs, Al-Zawājir wal-Mawā’iz, Sermon Sheqsheqīyah
مراجع
قرآن کریم.
ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه، ج4، بیروت: دارالفکر، چاپ اول،(1409ق).
ابن الأثیر، علی بن محمد، اللباب فی تهذیب الانساب، ج2، بیروت: دار صادر، چاپ سوم، (بیتا).
ابن العماد الحنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، ج 4، محقق محمود ارناووط، بیروت: دار ابن کثیر، چاپ اول،(1406ق).
ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهرة فى ملوک مصر والقاهرة، ج4 ، قاهره: وزاره الثقافه و الإرشاد القومی، موسسه المصریه العامه،(1392ق).
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج 14، محقق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، (1412ق).
ابن جوزی؛عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۷، حیدرآباد دکن: ۱۳۵۸ق.
ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان، ج2، محقق احسان عباس، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، (بیتا).
8. ابن طاووس، علی بن موسی، سعدالسعود، ج1، قم: دار الذخائر، چاپ اول، (بیتا).
ابن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجة لثمرة المهجه، مترجم علی نظری منفرد، قم: جلوه کمال، چاپ پنجم، (1390).
10. ابن طاووس، علی بن موسی، لطرائف، ج1، قم: مطبعه الخیام، چاپ اول،(1400ق).
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخدمشق، ج12، محقق علی شیری، بیروت: دارالفکر، (1415ق).
أبو الفداء، اسماعیل بن علی، المختصر فی اخبار البشر، ج2، مصحح محمود دیوب، بیروت: دارالکتب العلمیه، (1417ق).
ابوالحسنی؛ رحیم، عالمان شیعه، ج2،قم: انتشارات شیعه شناسی؛ چاپ اول،1386
آذرنوش؛ آذرتاش؛ مدخل ابن درید ؛ دائره المعارف بزرگ اسلامی(دسترسی در سایت اینترنتی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی؛ 13 فروردین 1400)
اشعری قمی، سعد بن عبدالله، طبقات الشیعه، ج5، (بیتا).
افندی، عبدالله بن عیسیبیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج1، محقق احمد حسینی اشکوری، بیروت: موسسه التاریخ العربی، چاپ اول، (1431ق).
آل ناجی، طارق بن محمد، التذییل علی کتب الجرح و التعدیل، مکتبه المثنی الإسلامیه، (1425).
بحرانی؛ هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن؛ قم: موسسه العتبه، بی تا.
بلقینی؛ سراج الدین؛ مقدمه ابن صلاح و محاسن الاصطلاح؛ تحقیق فاطمه بنت شاطی؛ قاهره: دار المعارف؛ چاپ اول،(1411ق)
بهمنیار، احمد، شرح حال صاحب بن عباد؛ به کوشش محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ؛ سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهی(سمت)، ۱۳۸۳.
جمیل زاده، ذلفا و زهرا نوروزی و علی غفرانی «جغرافیا، تاریخ و مشاهیر عسکرمکرم»؛ دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1395.
حجتی، محمدباقر، کشافالفهارس، ج1، قم: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، (1387).
الحموی، شهاب الدین أبو عبد الله؛ معجم الادباء ارشاد الاریب الی معرفه الادیب، المحقق: إحسان عباس، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1414 هـ.
الحموی، یاقوت بن عبدالله؛ معجم البلدان، ج 4، بیروت: دار صادر، چاپ دوم، (1995م).
الحویزی، عبد علی بن جمعه؛ تفسیر نور الثقلین؛ تصحیح هاشم رسولی، قم: اسماعیلیان، 1415.
خطیب البغدادی، احمد بن علی؛ تاریخبغداد، ج1، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول، (1417ق).
ذهبی، محمد بن احمد؛ سیرالاعلامالنبلا، ج16، محقق شعیب ارناووط، بیروت: موسسه الرساله، (1414ق).
رحمتی، محمد کاظم؛ بازماندههایی از کتاب المواعظ و الزواجر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، آینه پژوهش بهمن و اسفند 1382، شماره 84
ستار، حسین و سید رضا مودب (1393)؛ بررسی نقش روات مشترک در اخبار منتقله (مطالعه ی موردی؛ جعابی از مشایخ صدوق)؛ حدیث پژوهی؛ بهار و تابستان 1393 ؛ شماره 11.
ستار، حسین؛ بررسی و تحلیل دلایل و پیامدهای روایات منتقله در آثار شیخ صدوق، رساله دکتری، دانشگاه قم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1393ش.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد؛ الانساب ، مصحح عبدالرحمن بن یحیی معلمی، هند: مطبعه مجلس، چاپ اول، (1382ق)
السیوطی، جلالالدین؛ بغیه الوعاه، ج1، المحقق محمد أبو الفضل إبراهیم، لبنان: المکتبه العصریه، (بیتا).
الشافعی، أبو العباس شهاب الدین؛ اتحاف الخیره المهره بزوائد المسانید العشره، ج 7، محقق دارالمشکاه للبحث العلمی بإشراف أبو تمیم یاسر بن إبراهیم، ریاض: دارالوطن للنشر، (1420).
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ اعتقادات الامامیة. ج1، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، (1414ق) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ التوحید. ج1، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، (1398ق).
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ الخصال. ج2، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، (1362 ش) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ الخصال. ج2، ترجمه محمد باقرکمرهاى، تهران: کتابچى، چاپ اول، (1377ش).
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ امالی. ج1 تهران: نشر کتابچى،چاپ ششم، (1376ش) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ امالی، ج1، بیروت: اعلمی، چاپ پنجم، (1400 ق) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال. ج1، قم: دار الرضى، چاپ اول، (1406ق) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ خصال. ج2، ترجمه مرتضی مدرس گیلانى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، چاپ اول،(1362ش) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ خصال.ج2، ترجمه سید احمد فهری زنجانی، ( تهران: اسلامیة، چاپ اول، بیتا).
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ صفات الشیعة. .ج1، تهران: اعلمى، چاپ اول، (1362ش).
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ علل الشرائع. ج 2، قم: نشر داورى، چاپ اول، (قم: کتاب فروشی داورى، چاپ اول، 1385ش).
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ عیون اخبار الرضا علیه السلام. ج2، تهران: نشر جهان، چاپ اول، ( 1378 ق).
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ عیون اخبار الرضا علیه السلام. ج2، ترجمه علی اکبر غفاری؛ حمید رضا مستفید، تهران: نشر صدوق، چاپ اول، (1372 ش).
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه.؛ فضائل الاشهرالثلاثة، چاپ اول، (نجف: مکتبة الاداب، 1379ق.
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ فضائل الشیعة. ج1، تهران: اعلمى، چاپ اول، (بی تا).
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ کمال الدین و تمام النعمة. ج2، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، (1395ق) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ معانی الاخبار. ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، (1403 ق) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ معانی الاخبار.ترجمه حمید رضا شیخی؛ مقدمه صمد عبدالهی عابد، انتشارات ارمغان طوبی, ج1، چاپ اول، (1389) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه . ج1، ترجمه علی اکبرغفاری و...، اول (تهران: نشر صدوق، 1409 ق) .
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه. ج6، تصحیح علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، (1413 ق) .
الصفدی، خلیل بن ابیک، الوافی بالوفیات، ج20، محقق هلموت ریتر، بیروت: دارالنشر فرانز شتاینر، چاپ دوم، (1401ق).
طبری، عماد الدین ، محمد بن علی؛ بشاره المصطفی صلی الله و علیه و آله لشیعه المرتضی علیه السلام، قم : جماعه المدرسین فی الحوزه العمیه بقم موسسه النشر الاسلامی.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الامالی. قم: دار الثقافة، چاپ اول، (1414ق).
عبداللهی عابد، صمد(1386)؛ معانی الاخبار و سبک مؤلف در نگارش آن؛ شیخ صدوق، شیعه شناسی، زمستان 1386 ؛ شماره 20
العسقلانی، احمد بن علی؛ الاصابه فی تمییز الصحابه، ج6، محقق علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول،(1415ق).
العسکری، أبوأحمد، المصون فی الادب، ج 1، (بیتا).
عطایی مرتضی، نیستانی جواد؛ موسوی کوهپر سید مهدی؛ موسوی حاجی سید رسول؛ بازشناسی شهر تاریخی عسکرمکرم براساس متون تاریخی و جغرافیایی. جامعه‌شناسی تاریخی. ۱۳۹۳; ۶ (۳) :۱-۳۰).
عطایی، مرتضی (1398)؛ «رفع یک شبهه پیرامون مکان یابی شهر تاریخی عسکر مکرم» اولین کنفرانس ملی دوسالانه باستان شناسی و تاریخ هنر ایران.
عموری، جعفر و هاشمی امجد، صادق (1396)؛ علماء عَسکَرمُکرَم و جهودهم فی إزدهار اللغة العربیة، اولین همایش بین المللی نقش عربی نویسان و عربی سرایان ایرانی در رشد و شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی.
القفطی، علی بن یوسف؛ انباه الرواه علی انباه النحاه، ج 1، محقق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: المکتبه العصریه، چاپ اول، (1424ق).
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا؛ تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.
کلبرگ، اتان؛. کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او. ج1، ترجمه سید علی قرائی؛ رسول جعفریان، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، (1371ش).
کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی، ج2 ، قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، چاپ اول،(1430ق).
مامقانی، عبدالله؛ تنقیحالمقال، ج22، مصحح محمدرضا المامقانی، قم: موسسه آل بیت لاحیاء التراث، چاپ اول، (1423).
مامقانی، عبدالله؛ مقباس الهدایه، محقق محمدرضا مامقانی، قم: موسسه آل بیت لإحیاء التراث، چاپ اول، (بی تا).
مجلسى، محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار. ج111، محمد باقر محمودی؛ عبد الزهرا علوی؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، (1403 ق) .
72. محمّد بن حسن شیخ حر عاملى؛ تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، چاپ اوّل، (قم: مسسة آل البیت علیهم السلام، 1409ق).
مدرس تبریزی، محمدعلی؛ ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، ج 4، تهران: خیام، چاپ سوم، (1369).
74. المزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، ج6، محقق بشار عواد معروف، بیروت: موسسه الرساله، (1413ق).
مشهدی قمی، محمد بن محمدرضا؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. ج14، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، (1368ش).
مغلطای، بن قلیج بن عبدالله و ابو عبدالرحمن، عادل بن محمد (1422ق)؛ اکمالتهذیبالکمال، ج2، محقق ، بیجا، چاپ اول.
نمازی شاهرودی، علی؛ مستدرک سفینة البحار. ج10، تحقیق و تصحیح حسین نمازی، قم:مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، چاپ دوم، (1385ش) .
نوری، حسین بن محمد تقى؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. ج30، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، (1408ق).
الیافعی، عبدالله بن اسعد؛ مراه الجنان وعبره الیقظان، ج2، محقق خلیل منصور، بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمد علی بیضون، (1417ق).
آمار
تعداد مشاهده مقاله: 865
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 295
سامانه مدیریت نشریات علمی. طراحی و پیاده سازی از سیناوب
