برای بهره گیری از منابع دینی احراز اعتبار آنها ضروری است. در مسیر اعتبارسنجی این آثار می‌بایست از راه‌های مورد اطمینان ورود کرد. یکی از مولفه‌های موثر در اعتبار یک اثر علمی، شخصیت و منزلت مولف آن است.کتاب کامل الزیارات اثر جعفر ابن قولویه قمی(م368ق)است.امروزه نسخه موجود این کتاب ، به روایت یکی از شاگردان مولف، یعنی بوشنجی است.در سال‌های اخیر انتساب این اثر به مولف مشهورش از سوی یکی از پژوهشگران معاصر مورد تردید قرار گرفته و این تردید ناشی از بروز ابهاماتی در این زمینه است.نوشتار حاضر به بررسی ابهامات در رابطه با انتساب کتاب کامل الزیارات به مولف مشهور آن یعنی جعفر بن محمد ابن قولویه پرداخته است.در این مسیر با استفاده از به کارگیری قرائن متعدد و به روش تحلیلی-کتابخانه‌ای،به نقد اشکالات و ابهامات در رابطه با این کتاب پرداخته و راه را برای داوری منصفانه در رابطه با این کتاب برنمایانده شده است.
نتیجه بررسی منابع مکتوب و نسخ خطی کامل الزیارات بدین قرار است: 1.این کتاب اثر جعفر بن محمد ابن قولویه بوده و راوی آن حسین بن احمد بن مغیره بوشنجی است. 2.راوی کتاب افزوده‌هایی اندک(حدود 5 افزوده)-با نشانه گذاری مناسب- بر کتاب داشته است. 3.نام صحیح و کامل کتاب،کتاب کامل الزیارات است. 4.روایت از مجهولان یا ناشناسان در این اثر و دیگر کتب قدما به دلیل مبنای ایشان در اعتبارسنجی بوده و نمی‌توان آن را نشانه‌ای بر ضعف میراث روایی شیعه و یا نشانه‌ای از نگارش این کتب به دست افراد ضعیف و ناشناس و نفی آنان از مولفان اصلی‌شان دانست.
تازه های تحقیق
در رابطه با انتساب کتاب کامل الزیارات به مؤلف مشهور آن -یعنی جعفر ابن قولویه- تردیدها و گمانه‌هایی از سوی برخی معاصران مطرح شده است. در مجموع می‌توان این گمانه‌ها و دیگر مواردی که می‌تواند موجب ابهام در انتساب این کتاب – البته در نسخه موجود از آن به روایت بوشنجی-شود را در 6 مورد خلاصه نمود: 1. ابهام و ابراز تردید در اصالت نسخه موجود، 2. تقدم یافتن طریق کتاب بر خطبه آن، 3. یادکرد از مؤلف با الفاظی غریب مانند رَحِمهُ الله و مانند آن، 4.گزارشات متفاوت نجاشی و شیخ طوسی از آنچه این کتاب امروزه بدان شهرت دارد، 5. افزوده‌ها و تعابیر حاکی از آن و در نهایت 6. نقل روایت از راویان مهمل، مجهول یا ضعیف در این کتاب.
با توجه به بررسی‌های انجام شده و تحلیل‌های ارائه شده در این مقاله، نگارنده معتقد است که ابهامات بیان شده قابل پاسخگویی بوده و قرائن متقنی بر حل بسیاری از آنها موجود است. همچنین این ابهامات ضرری را متوجه صحّت انتساب این کتاب به جعفر ابن قولویه قمی نمی‌کند. نهایت چیزی که قابل اثبات است، رُخ نمودن پدیده‌ی زیاده و افزوده نگاری بر این اثر توسط راوی آن یعنی بوشنجی است. زیاداتی که به صورتی بسیار محدود – با افزوده شدن حدود 5 روایت به مجموع 750 روایت موجود در کتاب - و با نشانه‌گذاری مناسب انجام گرفته و مخاطب از آن مطلع گشته است.
Inquiry of Ambiguities Regarding the Attribution of Kāmil al-Zīyārāt to Ibn Qūliwayh
نویسندگان [English]
Mojtaba Pormusa
Lecturer and researcher - Qom seminary
چکیده [English]
In order to use religious sources, their validation is necessary, which must be achieved through authentic ways. One of the effective components in the validity of a scientific work is the personality and authenticity of its author. The book of Kāmil al-Zīyārāt has been attributed to Ja'far bin Qūliwayh Qumī (d. 368 AH). The attribution of this work to him has been recently questioned by one of the contemporary scholars, that this doubt is due to the existing ambiguities in this field. The present article examines the ambiguities on the attribution of the complete book of Kāmil al-Zīyārāt to its famous author Ja'far bin Qūliwayh Qumī. Thus, using various evidences through the analytical-library method, the problems and ambiguities are criticized to pave the way for readers to have a fair judgment. The result of reviewing written and complete manuscripts of the book is as follows: 1. It is the work of Ja'far bin Qūliwayh Qumī and its narrator is Hussein bin Ahmad bin Mughairah Būshnajī. 2. The narrator had a few additions - with appropriate markings - to the book. 3. The correct and complete name of the book is Kāmil al-Zīyārāt. 4. The quotation of unknown people in this work and other early hadith works is because of their principles for accepting hadiths. So it cannot be recognized as the weakness of the Shiite narrative heritage, nor a sign that these books were written by unreliable and unknown people.
کلیدواژه‌ها [English]
Add to a post, Kamil al-Ziyarat, Validation, Ibn Qalwiya, boshnji
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن. (۱۴۰۳). الذریعة إلی تصانیف الشیعة. احمد بن محمد حسینی. بیروت: دار الأضواء.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی. (۱۴۳۱). معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه واسماءالمصنفین منهم قدیما و حدیثا. موسسة آل‌البیت علیهم‌السلام لاحی. قم: موسسة آل البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث (قم).
ابن بابویه، محمد بن علی. (۱۳۶۳). من لا یحضره الفقیه. تصحیح: علی‌اکبر غفاری. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، مؤسسة النشر الإسلامی.
ابن بابویه، محمد بن علی. (۱۴۱۶). التوحید. تصحیح: هاشم حسینی طهرانی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، مؤسسة النشر الإسلامی.
ابن طاووس، علی بن موسی. (۱۴۱۴). الدروع الواقیة. تصحیح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث. بیروت: موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.
ابن قولویه، جعفر بن محمد. (۱۳۵۶). کامل الزیارات. تصحیح: عبدالحسین امینی، تحقیق: غلامرضا عرفانیان یزدی. نجف اشرف: دار مرتضویه.
استرآبادی، محمد بن علی. (۱۴۲۲). منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال. تصحیح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث. قم: موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.
اسکافی، محمد بن همام؛ صالحی نجف‌آبادی، عبدالله. (۱۳۸۸). تکامل و طهارت روح. قم: سازمان تبلیغات اسلامی.
صدرایی خویی، علی؛ محمودی، عباس. (۱۳۹۶). «روش های فهرست نویسی نسخه های خطی». علوم و معارف قرآن و حدیث، شماره 10، صص23-58.
طباطبایی، محمد کاظم. (۱۳۹۰). تاریخ حدیث شیعه. قم: موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.
طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۱۴). الأمالی. قم: دار الثقافة.
طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۲۰). فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول. تصحیح: عبد العزیز طباطبایی و مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث. قم: مکتبة المحقق الطباطبائی.
طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۲۷). الرجال. تصحیح: جواد قیومی اصفهانی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی.
طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). الفهرست. تصحیح: محمد صادق بحر العلوم. قم: مکتبة المرتضویة.
علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۰۲). رجال العلامة الحلی. تصحیح: محمد صادق بحر العلوم. قم: الشریف الرضی.
قمی، علی بن ابراهیم. (۱۴۰۴). تفسیر القمی. طیب موسوی جزایری. قم: دارالکتاب.
کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۳۶۳). الکافی. تصحیح: علی‌اکبر غفاری. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمدباقر. (۱۳۶۸). بحار الأنوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مفید، عباس. (۱۳۹۸). «بررسی ابهاماتی پیرامون اصالت کتاب عبیدالله بن علی حلبی». سفینه، شماره 62، صص134-164.
مفید، محمد بن محمد. (۱۴۰۳). الأمالی. تصحیح: حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی.
مفید، محمد بن محمد. (بی‌تا). الإختصاص. تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمود موسوی زرندی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی.
