زمینه های موثر بر هویت زنان در ایران: مرور نظام مند پژوهش های داخلی در دو دهه گذشته

تاکنون پژوهش‌های متعددی به ویژه از دهه 80 به این سو در موضوع هویت زنان در ایران و عوامل مؤثر بر آن انجام گرفته‌‌‌‌‌است. تحلیل ثانویة این مطالعات، امکان فهم جامعی از زمینه­های هویت­یابی زنان در جامعه ایرانی را فراهم می‌آورد. مطالعات مروری برای استفاده بهینه از حجم بالای اطلاعات تولیدشده توسط مقالات و ارائه ترکیبی از شواهد به­طور خلاصه، مورد توجه پژوهشگران رشته‌های مختلف در دنیا قرار گرفته­اند. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش مرور نظامند بر روی 67 سند- شامل 34 پایان­نامه و 33 مقالة پژوهشی-‌‌ انجام گرفت که پس از غربال 421 پژوهش کمی‌و کیفی منتشر شده در دو دهه 80 و 90 در داخل کشور انتخاب شدند.

مرور پژوهش­ها نشان می­دهد مهمترین عوامل مؤثر بر هویت زنان به ویژه بازتعریف هویت اجتماعی توسط آنان، تحصیلات، اشتغال، سن و وضعیت اقتصادی خانواده است. پس از آن، سبک زندگی، مصرف گرایی و جهانی شدن، شبکه‌‌ها‌‌‌‌ی مجازی و رسانه، رمان، کتاب و ادبیات، زمینه­های مهم مؤثر بر هویت زن مسلمان ایرانی بوده و نوعی بحران هویت در تقابل با سنت و مدرنیته برای زنان ایرانی را موجب شده‌‌‌‌‌‌‌است.

رویکرد سازه­گرایی اجتماعی، لنز نظری اغلب پژوهش­های انجام­شده در حوزه هویت زنان بوده‌‌‌‌‌است که تأکید را بر ساخت هویت در تعاملات اجتماعی و نوعی برساخت تاریخی تلقی می­کند. رویکردی که در برابر ذات­گرایی و ابتناء هویت بر تفاوت­های طبیعی قرار دارد و لذا هویت جدید زنان که متأثر از سطح تحصیلات، نوع اشتغال و مصرف رسانه است را یک تحول طبیعی در گذار تاریخ می­پندارد.

دو عبارت «هویت سنتی» و «هویت مدرن» از تمایزات مهم مفهومی‌در موضوع هویت است. به‌طوریکه در جوامع سنتی، مرجعیت­های مذهب، خانواده و قومیت از مهم­ترین عوامل مؤثر بر هویت افراد محسوب می­شدند و اصطلاحاً سبک زندگی و هویت شخصی سنتی را ایجاد می­کنند، اما در جوامع مدرن عواملی مانند سرمایه فرهنگی که دست­آورد خودِ افراد جامعه است، سبک زندگی و هویت شخصی مدرن را بر می­سازد. نتایج پژوهشی که تعارض­های هویت جنسیتی سنتی و مدرن و عوامل مؤثر بر آن را در میان 380 زن 24 تا 34 ساله را بررسی کرده، حاکی از تعارضات هویتی کمتر در مورد کسانی است که در شرایط زندگی مدرن­تر (تحصیلات بیشتر، اشتغال و استفاده بیشتر از رسانه­های بین­المللی) و رفاه بیشتر زندگی می­کنند و تجربة تعارضات هویتی بیشتر، در زنانی است که در شرایط زندگی سنتی­تر (تحصیلات پایین­تر، بدون شغل و استفاده کمتر از رسانه‌‌ها‌‌‌‌ی بین­المللی) و رفاه کمتر هستند. همچنین براساس این پزوهش، زنان متاهل تعارضات هویتی بیشتری نسبت به زنان بدون همسر دارند و افرادی که والدینشان پایبندی مذهبی بیشتری دارند، به تعارض هویتی بیشتر و کسانی که والدینشان پایبندی مذهبی کمتری دارند، به تعارض کمتری دچارند (میراشه، 1391).

نتایج این پژوهش با مطالعة دیگری در موضوع الگوی تعارض هویتی زنان (معروف­پور و همکاران، 1397) همخوانی دارد که گویای وجود تعارضات هویتی برای زنان در هر دو بُعد فردی و جمعی است. به‌طوریکه خصیصه­های مدرن شدن، زنان را در تعارض با ویژگی­های روانی و جسمانی زنانه و نیز ایفای نقش­ها و ارزش­های خانوادگی قرار داده‌‌‌‌‌است.

مطالعات هویت زنان در ایران، عمدتاً در ابعاد هویت جنسیتی و هویت اجتماعی زن و بازتعریف آنها بر اثر متغیرهای مستقل مختلف و در پارادایم اثباتی انجام گرفته‌‌‌‌‌است. همچنین گفتمان جنسیتی در مقابل گفتمان خانواده، وجه غالب را در تحلیل هویت داشته و کمتر به نقش زن در خانواده و نسبت میان هویت مادری و همسری با هویت اجتماعی و جنسیتی پرداخته شده‌‌‌‌‌است. از دیگر خلاء­های پژوهشی این حوزه، بررسی عوامل مؤثر بر هویت زنان با لحاظ تنوع در گروه­های هدف و مناطق مختلف کشور است. بر این اساس می­توان اذعان داشت در مطالعات بررسی شده، در سه بخش نظری (تقلیل به گفتمان جنسیتی)، مساله­شناختی (تقلیل به هویت اجتماعی و ضعف تنوع در گسترة موضوع) و روش­شناختی (غلبة رویکرد کمی‌در پژوهش­ها) قابل­نقد است و پژوهش­های جدید می­تواند با انتخاب گروه­های هدف مختلف از زنان، اتخاذ روش­های کیفی، انتقادی و ترکیبی در جهت فهم عمیق­تر و جامع­تر از زمینه­ها، نگرش­ها، پیامدها و رفتارهای مبتنی بر هویت، توجه به موضوعات روزآمد همچون رشته­های تحصیلی متفاوت، نوع و شرایط شغلی گوناگون، مدیریت بدن، مصرف موسیقی و برنامه­های جدید همچون اینستاگرام و مانند انجام شود.

رصد پژوهش­های جدید در حیطه موضوعی هویت و عوامل مؤثر بر بازتعریف خود نشان می­دهد با توجه به تحولات امر جنسی، مسئله ارتباط هویت و عمل­های جراحی تغییر جنسیت و فهم خود در ابعاد مختلف جسمی، روانی و اجتماعی دارای اهمیت وافری گشته و یک مساله نوپدید و مهم در جریانات اجتماعی امروز جهان رقم زده‌‌‌‌‌است. ارتباط وثیق جنس و جنسیت در ساحت­های مختلف می­تواند مسئله هویت زنان را با وجود پیچیدگی­های گسترده کنونی، به بحرانی جدی­تر و عمومیت­یافته­تر در ارتباط با تعیین­کننده­های سبک زندگی نوین و ابعاد بدن­مندی زنانه به­ویژه در ارتباط با تکنولوژی، اینترنت، تصویر ذهنی و پزشکی شدن بدن تبدیل کند. پژوهش­های پیش رو در حوزه هویت زنان لازم است باتوجه به این متغیرهای روزآمد و قدرتمند، برای ترسیم دقیق وضعیت موجود و سپس راهبردپردازی سیاستی و اجتماعی انجام شود.

براساس نتایج این مطالعه به نظر می­رسد خلاءهای پژوهشی موجود در موضوع «زمینه­های مؤثر بر هویت زنان در ایران» عبارت است از:

الف- ارتباط ابعاد مختلف هویتی زنان با یکدیگر و تحولات مربوطه: یکی از خلاءهای جدی در پژوهش­های انجام شده تاکنون این است که اغلب مطالعات بر هویت اجتماعی زنان توجه داشته و هویت دینی، قومی‌یا محلی و ملی آنها را مورد بررسی جدی قرار نداده­اند. همچنین ارتباط بین ابعاد مختلف هویتی مورد بحث قرار نگرفته‌‌‌‌‌است. مانند آنکه عامل تحصیلات و اشتغال زنان که منجر به بازاندیشی در هویت جنسیتی و بازتولید هویت اجتماعی مدرن گشته، بر ابعاد ملی، قومی‌و دینی هویت زنان چه تأثیراتی بر جای گذاشته‌‌‌‌‌است.

ب- مطالعات تطبیقی: از دیگر موارد خلاء پژوهشی در مطالعات هویت زنان این است که مقایسة بین هویت یابی زنان و عوامل مؤثر بر آن در کشورها و جوامع مختلف انجام نشده­است. از رهگذر چنین مقایسه­ای می­توان تأثیرمختصات بومی‌ و  ایرانی- اسلامی‌در هویت­سازی زنان در ایران و تنوع بین گروه­های مختلف را بهتر درک کرد.

ج- تنوع گروه­های مخاطب: گروه­های هدفی که در پژوهش­های انجام شده در دو دهة اخیر مورد بررسی بوده­اند می‌تواند تنوع بسیار گسترده­تری داشته باشد و همچنین لازم است بر زمینه­هایی که موجب می‌شود زنانی که تحصیلات عالی و اشتغال دارند ولی در برابر بازاندیشی هویتی به سبک مدرن مقاومت کرده و سبک­های زنانگی مبتنی بر الگوهای دین­مدار را ارائه کرده­اند پژوهش شود.