گونه‌شناسی روایات معراجیّه؛ کارکرد روایات معراجیه در تفسیر معصومان(ع) از قرآن

در این نوشتار سعی شد روایات معراجیّه گردآوری و کارکرد آن در فهم قرآن بررسی شود. بر اساس مطالب به دست آمده پر واضح است که روایات معراجیّه نقش بسزایی در تفسیر اهل بیت^(ع) (به عنوان برترین مخاطبان قرآن) داشته است. در حدّی که می­توان یکی از مهّم­ترین دستاوردهای معراج پیامبر^(ص) را فهم بهتر آیات قرآن دانست. این یافته­ای است که پیش از این بدان توجّه نشده است. در واقع معراج، بستری است که فرصت مشاهده عینی اِنذارها و بشارت­ها و ذکر مصادیق و بیان جزئیاتی که قرآن نسبت به آن مسکوت بوده است را در غالب روایاتی که اغلب رویکرد نقلی دارند، برای اهل‌بیت^(ع) فراهم آورده است. هر چند همواره این گونه نبوده که برای فهم بهتر قرآن به معراج استناد شود.گاه برعکس برای مجاب ساختن مخاطب در سوال از معراج پیامبر^(ص) به آیات قرآن استشهاد شده است.[1]

با توجه به هدفِ اصلیِ کشفِ کارکردِ روایات معراجیه در تفسیر، تمرکز این نوشتار بر گونه­شناسی روایاتی بوده که اولاَ از اهل بیت^(ع) و پیرامون معراج، و ثانیاَ مرتبط با مدلول آیه باشد(جنبه­ی تفسیری داشته باشد). گونه­هایی از قبیل ایضاح لفظی(تفسیر واژگان قرآنی)، بیان اسباب نزول، ترسیم فضای نزول، بیان اخبار غیبی را که پیش از این محققان برای روایات برشمرده­اند، در روایات معراجیّه بیان و برای هر کدام نمونه­ای ذکر شد. با این تفاوت که با توجه به فراوانی مضمون هر گونه، دسته­بندی متناسب آن در نظر گرفته شد (به عنوان نمونه اخبار گذشتگان، آیندگان، فرشتگان، خلقت آسمان و زمین، همگی زیرمجموعه­ی گونه­ی اخبار غیبی قرار داده شد). گونه­های از قبیل اختلاف قرائات[2] ، تعلیم تفسیر[3]، بیان ناسخ و منسوخ[4] که در دیگر تحقیقات برای گونه­های شناسایی شده،  نام برده­اند، در روایات معراجیّه مشاهده نشد. در صورت وجود نیز تعداد آن­ها اندک بوده و محلّی برای اختصاص گونه­ای مجزا را نداشته است. همچنین در روایات معراجیّه گونه­هایی قابل ذکر است که در تحقیقات گونه­شناسی پیش از این، عنوانی به آن اختصاص داده نشده است، از قبیل رفع تناقض ظاهری آیات، توصیف جزای اعمال/بهشت و جهنم.

برای تمامی گونه­های یافت شده، نمونه­ روایاتی وجود دارد که از اهل بیت^(ع) و مرتبط به معراج هستند، لکن جنبه­ی تفسیری ندارند. به منظور پرهیز از گستردگی بحث، از نقل مفصل آن­ها خودداری شد. به این موارد می­توان گونه‌هایی از قبیل بیان شئون معراج (زمان، مکان، تعداد دفعات، اهداف، مرکب پیامبر^(ص))، بیان معارف خداشناسی/ مسائل اعتقادی-کلامی، سفارش به انجام برخی مستحبّات/ فضائل اعمال، را نیز افزود.

روشن است که اختصاص یک روایت به یک گونه، کیفی و نسبی بوده، چرا که گاهی هر فراز روایت را می­توان متعلّق به یک گونه­ا­ی خاص برشمرد. از این رو منطقی است که از نگاه دیگری گونه­های مذکور قبض و بسط یابد. نویسنده ادعایی در خصوص گونه­شناسی تمامی روایت معراجیّه نداشته، هر چند سعی شده تمام روایات تفسیری اهل بیت^(ع) که مرتبط به معراج پیامبر^(ص) است، بررسی شود.

به اعتقاد نگارنده آن دسته روایات معراجیّه که حاکی از مکالمه مستقیم خدا با پیامبر^(ص) است، در شمار احادیث قدسی به حساب می­آید.[5] در مورد روایات نبوی، به طورکلی برخی آن وحیانی می‌دانند[6] و برخی حجیّت آن را زیرسوال برده­اند.[7] در روایات معراجیّه­ی منقول از پیامبر^(ص) نیز همین شرایط برقرار است. در صورت وحیانی ندانستن الفاظ احادیث قدسی (که تعدادی از روایات معراجیّه نبوی از جمله­ی آن است)، تفاوت آن­ها با دیگر احادیث نبوی، تنها از حیث تأکید و تصریح بر انتساب آن­ها به ذات مقدّس الهی است (کرمانی، 1401ق، ج ۹، ص۷۹و صالح، 1388ق، ص۱۲۲).

به باور نگارنده  اولاَ در صورت وحیانی ندانستنِ کلِّ روایات معراجیّه نبوی که بعضاَ جنبه تفسیری نیز دارند، دستِ کم روایات معراجیّه نبوی که از مکالمه مستقیم خدا و پیامبر^(ص) حکایت دارد، وحیانی است. با این استدلال که در تعریف وحی آمده: «آگاهی قطعی‌ای است که از ناحیه خداوند، به برخی از انسان‌های برگزیده عطا می‌شود» (طباطبایی،۱۳۷۷ش، ص۱۰۴). از ویژگی­های وحی را سرعت (فراهیدی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۱) و پنهانی بودن (ابن‌منظور،۲۰۰۰م، ج۳، ص۳۷۹) بر شمرده­اند، که این نوع از روایات معراجیّه این شرایط دارند و البته انضمام ادله عقلی و نقلی دیگر.[8] ثانیاَ این نوع از روایات معراجیّه در صورتی که مرتبط با مدلول آیات قرآنی و در تفصیل آن­ها باشد، در شمار وحی غیرقرآنی[9] به شمار می­آید و به دلیل انتساب به خدا و تقریب به قرآن از امتیاز ویژه­ای نسبت به سایر روایات نبوی و احادیث قدسی برخوردار است. در مورد چگونگی انتقال احادیث قدسی به پیامبر^(ص) اختلاف نظر وجود دارد.[10] در مورد کیفیت معراج پیامبر^(ص) نیز آرای متعدّدی ارائه شده است.[11] اما اغلب عالمان مسلمان[12] به استناد آیه«فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنى‌» (النجم:9) و روایاتی که بیانگر عدم عبور و تقریب بیشتر جبرئیل (از مرحله­ای به بعد) و انحصار آن به شخص پیامبر^(ص)[13] است را روایات حاکی از مکالمه مستقیم (بدون واسطه) خدا با پیامبر^(ص) دانسته­اند. هر چند این مهّم امتیازی خاص است، لکن برتری را از حیث مضمون نمی­رساند، چرا که کل آیات قرآن از کانال جبرئیل به پیامبر^(ص) منتقل شده است.

[1]. به عنوان نمونه حضرت علی^(ع) در ردّ منکران معراج به آیات سوره نجم استشهاد کرده است:«وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الْمِعْرَاجَ فَقَوْلُهُ تَعَالَی وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی إِلَی...»(طایی، 1439ق ج6، ص538 و ج15، ص254؛ قمّی، 1403ق، ج1، ص20؛ مجلسی، 1315ق، ج18، ص291و ج90، ص85).

[2]. تنها یک حدیث از امام باقر^(ع) ذیل«ثم دنی فتدلی»(النجم:8) در صدوق، 1385ق، ج1، ص277 یافت شد.

[3]. در مقاله «روایات تفسیری شیعی، گونه­شناسی و حجیّت»، نویسنده محترم این مورد را تحت عنوان گونه­ای مستقل دانسته و آورده: در روایات تفسیری، بسا اوقات، به نمونه­هایی برمی­خوریم که چگونگی تفسیر را با استفاده از آیات تعلیم می­دهد (مهریزی، 1388ش، ص20). در روایات معراجیه چنین موردی یافت نشد، هر چند تمام روایات را می­توان با نگاه آموزش چگونگی تفسیر نگریست.

[4].  این گونه در دانش­نامه جهان اسلام، ج1، ص5010 ذکر شده است.

[5]. همسو با عدّه­ای که معتقدند برخی از احادیث قدسی دستاورد این سفر آسمانی‌اند (طبرسی، 1408ق، ج5-6، ص395؛ مکارم، 1374ش، ج22، ص506).

[6]. رک: عابدی، احمد(1387ش)، وحی قرآنی و وحی بیانی، اندیشه نوین دینی، شماره 13، صص 49-62.

نویسنده پس از بیان تقسیمات گوناگون وحی، با بررسی ادله مفسران بزرگ شیعی و سنی، ایده­­ وحی بیانی را مطرح نموده و بر اساس آن به برخی از اشکالات مطرح، پاسخ داده است.

[7]. همچون قرآنیون. رک: معارف، مجید و مظفری، راضیه(1398ش)، نقد مدعای قرآنیون مبنی بر وحیانی نبودن سنت نبوی، سفینه، 16(62)، صص53-75.

[8]. از جمله ادله روایی که نقل شده این است که هنگامی که پیامبر^(ص) از معراج بازگشت، به دلیل پیش­‌بینی که از واکنش نابه‌جای اعراب (که تازه از جاهلیّت فاصله گرفته بودند) در مواجهه با اظهار عروج ایشان به آسمان داشتند، مدّتی آن را با مردم در میان نگذاشت تا آیه«فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحى إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّما أَنْتَ نَذیرٌ وَ اللهُ‌ عَلى کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَکیلٌ» (هود:12) نازل شد، باز پیامبر^(ص) صبر کرد و بروز نداد تا اینکه آیه«یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ  وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِإِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ» (المائدة:67) نازل شد (طایی، 1439ق، ج6، ص616؛ مجلسی، (1315)، ج37، ص109؛ صدوق، امالی، ص354؛ حسینی استرآبادی، (1409)، ص162). این روایت ذیل«الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا» (المائدة:3)نیز آمده است (طایی، 1439ق، ج3، ص602، حسکانی، (1411)، ج1، ص256).

[9]. در شریعت اسلام، دو نـوع وحـی وجـود دارد: قرآنـی و بیـانی و منحصر دانستن وحی به قرآن مجید صحیح نیست، وحی­‌ای که در قرآن نیامده و جنبه تشریح و تفصیل آیات دارد را وحی غیرقرآنی می­گویند. وحیانی دانستن چیزی غیر از قرآن، موافقان و مخالفانی دارد که هرکدام به ادله­ایی استناد داشته­اند. برای کسب اطلاعات بیشتر رک: عابدی، احمد، (1387ش)، ص49-62.

[10]. برخی معتقدند پیامبر^(ص) تنها قرآن را از طریق جبرئیل دریافت کرده و در دریافت حدیث قدسی لزوماً این واسطه وجود نداشته است (تهانوی، ج۱، ص۶۳۰ ؛ مامقانی، ج۵، ص۴۶). برخی عالمان، انتقال حدیث قدسی به واسطه جبرئیل را هم ممکن دانسته‌اند (قاری،(1413)، ص۳۱4)، برخی نیز معتقدند راه‌های انتقال احادیث قدسی عمدتاً خواب، الهام و امثال آنها تلقی شده‌اند (قاسمی، ص۶۶).

[11]. جسمانی(جسمِ مادّی، جسم هورقلیایی(برزخی) و..) و  روحانی(خواب، الهام و..).

[12]. از جمله شیخ صدوق: روایات حاکی از مکالمه­ی مستقیم خدا با پیامبر(ص) در معراج در دسته وحی بدون واسطه (وحی مشافهی) قرار ­می‌گیرد (صدوق، (1398)، ص264). 

[13] به عنوان نمونه: رک قمّی، (1404)، ج1، ص246؛ طایی، 1439ق، ج15، ص244؛ مجلسی، (1315)، ج5، ص236