بررسی تغییرات کیفیت سود در طول زمان با استفاده از داده های پنلی

مقدمه

سال‌های اخیر در حالی سپری شد که جهان در عرصه اقتصادی، شاهد ورشکستگی شرکت‌های عظیم نظیر انرون، ورلدکام، گلوبال کروسینگ، رابرت مکس ول، سویس ایر، فیلیپ هولزمن و.... بود. چنین ورشکستگی­هایی موجب شد انگشت اتهام به سوی حسابداری و گزارشگری مالی نشانه رود.؛ به طوری که اغلب، این وقایع را "رسوایی حسابداری" نام نهادند. اتهام اصلی که در پی این رسوایی­ها به حرفه حسابداری و حسابرسی وارد شد، بیشتر متوجه حسابرسان این شرکت‌ها گردید که می­توان به فروپاشی موسسه حسابرسی آرتور اندرسون (حسابرس شرکت انرون) اشاره نمود که قدمتی نزدیک به9 دهه داشت. اما این خاتمه کار نبود بلکه سیستم گزارشگری مالی نیز به دلیل خدشه­دار شدن اعتبار آن همواره در جلب اعتماد عمومی با بحران­هایی مواجه شد. افزایش شمار تقلب­ها که با ورشکستگی شرکت‌های بزرگ در هم آمیخته بود، نگرانی­هایی را در مورد کیفیت گزارشگری مالی به همراه داشت. با توجه به اینکه ورشکستگی این شرکت‌ها به طور عمده از سهل­انگاری حسابداری و حاکمیت شرکتی ناشی می­شد سیاستمداران آمریکا فشار زیادی جهت جلب دوباره اعتماد سرمایه­گذاران وارد آوردند. کنگره در اواخر جولای 2002 با وضع قانون ساربینز-آکسلی به این فشارها پاسخ داد. این قوانین محدودیت­هایی را در روابط بین حسابرسان و صاحبکاران ایجاد کرد و حسابرسان و مدیران را بیش از پیش در مقابل کیفیت صورت‌های مالی مسئول نشان داد. بهانه سیاستمداران و قانون­گذاران برای بازگرداندن اطمینان سرمایه­گذاران و بهبود گزارشگری مالی، باعث به وجود آمدن این سوال شد که آیا کیفیت گزارشگری مالی در طول زمان کاهش یافته است؟ (منعم، 2007).

کیفیت سود که یک عامل با اهمیت در تصمیم­گیری است عبارتی مفهومی است و می­توان آن را از جنبه­های مختلف مورد بررسی قرار داد. از مهمترین و با اهمیت­ترین اهداف حسابداری، ارائه اطلاعات مفید، تأثیرگذار و به موقع برای اعتباردهندگان و سرمایه­گذاران جهت تصمیم­گیری­های مطلوب است. با این تفاسیر کیفیت سود از عواملی است که سهم وافری در اتخاذ تصمیمات مناسب توسط گروه­های ذینفع داشته و منعکس کننده عملکرد جاری شرکت است. به همین دلیل می­توان آن را شاخص مناسبی برای پیش­بینی عملکرد آینده شرکت به حساب آورد که معیار قابل اتکایی برای اندازه­گیری ارزش شرکت خواهد بود (منعم، 2003).

اگرکیفیت سود در طول زمان کاهش یافته باشد تحلیل سری­های زمانی صورت‌های مالی معنی­دار نخواهد بود، مگر اینکه اصلاحاتی در سطوح مختلف کیفیت سود ایجاد شود. به طور مشابه اگر کیفیت سود در سطح صنایع مختلف متفاوت باشد این مهم باید در تحلیل صورت‌های مالی و تعیین ارزش شرکت‌ها مورد ملاحظه قرار گیرد. تحلیل سری­های زمانی کیفیت سود می­تواند حباب­دار بودن قیمت سهام در سال‌های اخیر را روشن سازد؛ بعلاوه اگر هیچ مدرکی مبنی بر کاهش کیفیت سود یافت نشود می­توان اینگونه استدلال کرد که مدیریت سود در شرکت‌های مختلف به صورت سیستماتیک انجام شده است. به عبارت دیگر با نبود هیچ تنزلی در کیفیت سود، تحمیل قوانین بیشتر و دست و پاگیر بر شرکت‌های سهامی موجب افزایش ناکارآمدی اقتصادی خواهد شد.

به نظر می­رسد تحقیق در مورد کیفیت سود در یک دوره زمانی و برای صنایع مختلف به طور قابل ملاحظه­ای برای پرده برداشتن از رسوایی­های اخیر حسابداری از جمله متلاشی شدن برخی شرکت‌ها در سطح دنیا مفید باشد.

از این رو تحقیق حاضر بر آن است عوامل موثر بر کیفیت سود را شناسایی نماید.

پیشینه تحقیق

در سال‌های اخیر محققان تلاش کردند با اسناد و شواهد نشان دهند کدام نوع از شرکت‌ها، چه موقع، چطور، از مدیریت سود استفاده می­کنند (منعم، 2007). اشاره به نتایج چند نمونه از تحقیقات انجام شده اخیر پیرامون مفهوم کیفیت سود به تبیین بررسی و اهمیت موضوع کمک زیادی می­نماید. گایو و رپوسو (2011) در مطالعه­ای بین­المللی با حجم نمونه مشتمل بر 7000 شرکت از 38 کشور دنیا به این نتیجه رسیدند ارتباط مثبت و با اهمیتی بین ارزشیابی شرکت و اندازه­گیری کیفیت سود مبتنی بر هفت ویژگی سود شامل کیفیت اقلام تعهدی، پایداری، قابلیت پیش­بینی، هموارسازی، مربوط بودن ارزش، زمان­بندی و محافظه­کاری وجود دارد.

سان، یانگ و رحمان (2012) در مطالعه­ای نشان دادند کیفیت پایین سود اثری منفی بر ارزش عواید نقدی شرکت و اثری مثبت بر سطح ذخایر نقدی شرکت دارد. طبق نتیجه آنان، اثر منفی کیفیت پایین سود موجب خنثی و حذف شدن اثر مثبت مازاد نقدی ارزش شرکت می­گردد. کیم، پارک و ویر (2011) نیز به این نتیجه دست یافتند مسائل اخلاقی به احتمال زیاد مدیران را وادار به تهیه گزارشات مالی با کیفیت بالا می­نماید.

لی (2011) با ارائه رویکردی جدید از اندازه­گیری کیفیت سود، نزدیکی سودهای گزارش شده به "سود پایدار"، به این نتیجه رسید تا شاخص‌های کیفیت سود مبتنی بر حق­الزحمه مدیریتی و تصمیمات سرمایه­گذاری همبستگی مثبتی با پایداری سود دارد و در مقایسه با شاخص‌های کیفیت سود مورد استفاده در تحقیقات قبلی حسابداری، از قدرت توضیحی بمراتب بیشتری برخوردار هستند. نتایج تحقیق مدهومتی و رنجانتام (2011) در محیط اقتصادی هندوستان نیز حاکی آن از بود بین کیفیت سود، حاکمیت شرکتی و عملکرد شرکت رابطه وجود دارد. این در حالی است که حقیقت و پناهی (1390) در محیط اقتصادی ایران نشان داده­اند، ‌بین کیفیت سود و عوامل آن با بازده آینده سهام شرکت‌ها رابطه معنی­داری وجود ندارد.

 در بررسی سود و کیفیت اقلام تعهدی، وایسوکی (2004) در یک آزمون تجربی به این نتیجه رسید هنگامی که همبستگی منفی شدیدی بین اقلام تعهدی و جریان وجوه نقد دوره جاری وجود داشته باشد، کیفیت سود شرکت پایین می­باشد.

دموری، عارف‌منش و موصلو (1390) نشان دادند سرمایه­گذاران برای شرکت‌های هموارساز سود با کیفیت، بالاترین ارزش و برای شرکت‌های غیر هموارساز سود بدون کیفیت، کمترین ارزش را قائل هستند.

یافته­‌های تحقیق مشایخی و محمدآبادی (1390) حاکی از آن است با بیشتر شدن تعداد جلسات هیات مدیره و افزایش حضور مدیران غیرموظف در آن، کیفیت (پایداری و توان پیش‌بینی) سود حسابداری افزایش یافته است؛این در حالی است که بین تفکیک مسؤولیت­های مدیر عامل و رئیس هیات مدیره از یکدیگر و کیفیت (پایداری و توان پیش‌بینی) سود رابطه معنی­داری وجود ندارد.

نتایج تحقیق دستگیر و رستگار (1390) نشان داد کیفیت سود (پایداری سود) با کیفیت اقلام تعهدی رابطه مستقیم دارد، ضمن اینکه با کاهش کیفیت اقلام تعهدی و افزایش اندازه اقلام تعهدی، بازده سهام افزایش می‌یابد.

در بررسی محتوای اطلاعاتی کیفیت سود شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران نتایج فرضیه­های پژوهش حاجیان و ایزدی نیا (1390) دادکه بین نسبت وجوه نقد عملیاتی به سود عملیاتی و بازده غیر عادی سهام، رابطه‌ای وجود ندارد. همچنین بین اقلام تعهدی و بازده غیر عادی سهام در بلندمدت، یک رابطه معکوس وجود دارد.

منعم و فرشادفر (2007) در استرالیا به بررسی رابطه بین کیفیت سود در طول زمان پرداختند؛ شواهد مبنی بر بهبود کیفیت سود در طول زمان در دوره زمانی مورد بررسی بود و نشان ­داد در شرایطی که انگیزه‌های اقتصادی وجود داشته باشد مدیریت سود افزایش و در پی آن کیفیت سود کاهش می­یابد.

متغیرها و مدل تحقیق

در این پژوهش به پشتوانه ادبیات نظری، از متغیرهای زیر برای اندازه­گیری کیفیت سود استفاده شده است:

• کیفیت اقلام تعهدی،
• پایداری سود،
• قابلیت پیش­بینی سود و
• هموارسازی سود.

مدل‌های استفاده شده برای سنجش این متغیرها، به شرح زیر است:

1) کیفیت اقلام تعهدی:

   جمع تعهدات جاری شرکت t در سالj

   جمع دارایی‌های جاری شرکت jدر پایان سال t  مانده وجه نقد شرکت j در پایان سال t  جمع بدهی‌های جاری شرکت jدر پایان سال t

   مالیات پرداختنی شرکت jدر پایان سال t

   جمع دارایی‌های شرکت j در پایان سالt

   جریان نقدعملیاتی درسالt (به صورت مستقیم ازصورت جریان وجوه نقداستخراج می‌شود)

 تغییر در درآمد بین سال‌های t وt-1

   دارایی‌ها، ماشین آلات و تجهیزات شرکت j در پایان سالt

2) پایداری سود:

 سود خالص پیش از اقلام غیر عادی در سالt

 ضریب خطای شرکت j درسالt

 3) قابلیت پیش‌بینی سود:

 برآورد واریانس خطای شرکت j در سال t

4) هموار سازی سود:

سؤال و فرضیه­های تحقیق

تحقیق حاضر جهت پاسخ به این سؤال که "آیا کیفیت سود در طول زمان کاهش می‌یابد؟"، انجام گردیده است. در این رابطه برای یافتن پاسخی برای سوال فوق، فرضیاتی به شرح زیر تدوین شده است:

فرضیه اول: کیفیت اقلام تعهدی در طول زمان دارای روند است.

فرضیه دوم: پایداری سود در طول زمان دارای روند است.

فرضیه سوم: قابلیت پیش‌بینی سود در طول زمان دارای روند است.

فرضیه چهارم: هموارسازی سود در طول زمان دارای روند است.

روش تحقیق

جامعه آماری پژوهش، کلیه شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است و قلمرو زمانی تحقیق محدوده سال 1380 تا1388 را در بر میگیرد. علت انتخاب شروع این دوره از سال 1380 نیز این است که صورت جریان وجوه نقد به طور رسمی از سال مذکور در ایران برای شرکت‌های پذیرفته شده در بورس الزامی شده است. اغلب جهت بررسی هر موضوع در طول زمان از داده­های سری زمانی استفاده می­گردد لیکن در این تحقیق از داده­های مقطعی یا داده­های پنلی استفاده گردیده است. داده پنلی، داده مقطعی خاص از زمان و برای چندین شرکت را شامل می­گردد که در این تحقیق مقطع زمانی 9 ساله جهت بررسی کیفیت سود در طول زمان انتخاب گردیده است. از جمله امتیازات داده­های پنلی قابلیت درک بیشتر، تغییرپذیری بیشتر، همخطی کمتر در میان متغیرها و کارآیی بیشتر می­باشد. برای انتخاب نمونه، شرایط زیر در نظر گرفته شده است:

1- پایان سال مالی شرکت‌های مورد بررسی 29 اسفند هر سال باشد.

2- داده‌های مورد نیاز برای محاسبه کیفیت سود در این شرکت‌ها در دسترس باشد.

3- صنایعی باشندکه بیش از6 شرکت از آنها در نمونه قرار گرفته است.

4- شرکت‌های سرمایه­گذاری نباشند.

باتوجه به اعمال محدودیت­های فوق از مجموع کل شرکت‌های بورسی، 123 شرکت نمونه، حایز شرایط شناخته شدند.

 اطلاعات گردآوری شده شامل مبانی نظری و نیز داده­های تحقیق است که با روش کتابخانه­ای جمع­آوری گردیده است. پس از گردآوری داده­ها باکمک نرم افزار spss 15 نسبت به تحلیل آنها اقدام گردید.

 به منظور تحلیل داده­ها ابتدا با استفاده از شاخص­های پراکندگی و شاخص­های مرکزی به توصیف داده­ها پرداخته شد و پس از تعیین نرمال بودن داده­ها، روند زمانی داده­ها بررسی شد.

تحلیل یافته­ها

در نگاره شاخصهای مرکزی از جمله میانگین و میانه و شاخصهای پراکندگی از جمله انحراف معیار، کشیدگی و چولگی ارائه شده است. متغیر TCA _{j, t}/ASSET _{j, t-1} و PPE_{j, t} /ASSET _{j, t-1} توزیع چوله به راست دارد و متغیر توزیع EARN _{j, t-1} / ASSET _{j, t-1} کمی چوله به چپ است. از آنجا که در تحلیل داده­ها، تقارن یا برخورداری داده­ها از توزیع نرمال اهمیت زیادی دارد لذا از داده­های چوله، لگاریتم گرفته شد تا نرمال بودن آنها بررسی گردد.

نگاره (1): شاخص­های آماری

بررسی روند اقلام تعهدی

نگاره (2): بررسی ضرایب تعیین و همبستگی متغیر سنجش اقلام تعهدی

نگاره (2) روند کاهش ضریب تعیین مدل را طی سال‌های پژوهش به استثناء سال83 را نشان می‌دهد.

شکل (1): روند ضریب تعیین متغیر سنجش اقلام تعهدی در طول زمان

بررسی روند پایداری سود

نگاره (3): بررسی ضرایب تعیین و همبستگی سنجش پایداری سود

نتایج نشان می‌دهد مقادیر ضریب تعیین به جز سال 83 روند افزایشی داشته است.

شکل (2): روند ضریب تعیین متغیر سنجش پایداری سود در طول زمان

بررسی روند قابلیت ‌پیش‌بینی پذیری

نگاره (4): بررسی ضرایب تعیین و همبستگی سنجش قابلیت ‌پیش‌بینی سود

نتایج موجود در نگاره شماره 4 با بررسی متغیر سنجش قابلیت پیش­بینی سود موید آن است مقدار انحراف معیار باقیمانده مدل سوم در تمام سال‌ها به جز سال 83 کاهشی است؛ یعنی میزان دقت مدل در سال‌ها به مرور افزایش یافته است.

شکل (3): روند ضریب تعیین متغیر قابلیت ‌پیش‌بینی سود در طول زمان

بررسی روند هموارسازی سود

نگاره (4): بررسی ضرایب تعیین و همبستگی سنجش هموار سازی سود

متغیر هموارسازی سود (SMOOTH) روند خاصی را نشان نمی­دهد؛ یعنی این شاخص طی سال‌های مورد بررسی تقریبا ثابت بوده است.

شکل (4): بررسی روند ضریب تعیین متغیر هموار سازی سود در طول زمان

نتیجه­گیری

در بررسی فرضیه­های تحقیق همانطور که نتایج تحلیل داده­ها نشان می­دهد به جز فرضیه شماره 4 که ارتباطی را نشان نمی­دهد یا به عبارتی روند خاصی را نمایان نمی­سازد، تحلیل فرضیه­های دیگر نشان از تغییر متغیر وابسته همزمان با تغییر متغیر مستقل است. لیکن تا اندازه­ای نتایج این تحقیق با تحقیق منعم و فرشادفر (2007) که نشانه­های بهبود در کیفیت سود را نشان دادند، متفاوت است. نتایج بررسی فرضیه اول که کیفیت سود را با سنجش اقلام تعهدی ارزیابی می­کند (به جز سال 83) روندی تقریبا کاهشی را نشان می­دهد. به عبارتی دیگر ارتباط این متغیرها معکوس بوده و با افزایش متغیرهای مستقل مدل اول، متغیر وابسته کاهش می­یابد. یافته­های بدست آمده این مدل نتیجه تحقیق وایسوکی (2005) را تأیید و نتیجه تحقیق دستگیر و رستگار (1390) را رد می­نماید.

بررسی یافته­ها برای آزمون فرضیه دوم یعنی سنجش ثبات و پایداری سود، حاکی از ارتباط مستقیم متغیر مستقل و متغیر وابسته است. به عبارتی دیگر ارتباط این متغیرها مستقیم بوده و با افزایش متغیرهای مستقل مدل دوم، متغیر وابسته افزایش می­یابد. لذا می­توان نتیجه گرفت که هرچه افزایش سود پایدارتر باشد کیفیت سود بیشتر است و این نتیجه موید نتیجه تحقیق لی (2011) است.

همچنین بررسی یافته­ها برای آزمون فرضیه سوم یعنی قابلیت پیش‌بینی سود روندی تقریبا کاهشی را نشان می­دهد. به عبارتی دیگر ارتباط این متغیرها معکوس بوده و با افزایش متغیرهای مستقل مدل سوم، متغیر وابسته کاهش می­یابد. یافته­های بدست آمده این مدل بر خلاف تحقیق مشایخی و محمدآبادی (1390) قابلیت پیش­بینی را در ارزیابی کیفیت سود موثر می­داند.

 در نهایت نیز مدل چهارم نبود رابطه بین دو متغیر مستقل و وابسته را تأیید نمود؛ به عبارتی نتایج فرض آماری مدل چهارم نشان داد میزان هموارسازی سود به عنوان متغیر مستقل تأثیری در کیفیت سود ندارد. این نتیجه بر خلاف نتیجه­ای است که گایو و رپوسو (2011) و دموری، عارف‌منش و موصلو (1390) به آن دست یافته­اند.

بنابراین بجز متغیر هموارسازی سود، مابقی متغیرها با کیفیت سود دارای همبستگی و ارتباط هستند، دسترسی نبود.

به استفاده­کنندگان و تحلیل­گران پیشنهاد می‌شود از سه عامل اندازه­گیری سود یعنی سنجش اقلام تعهدی، پایداری سود و قابلیت پیش­بینی سود جهت ارزیابی کیفیت سود بهره­گیری نمایند ولی همانطور که نتایج تحقیق نشان داد میزان هموارسازی سود معیاری مناسب برای ارزیابی کیفیت سود در طول زمان نمی­باشد.